Tofiq Köçərli
- 63 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Lakin ermәni müәlliflәrinin gәtirdiklәri digәr faktlar hәqiqәtdәn tam uzaqdır. 1832-ci
il üçün Qarabağda ermәni ailәlәrinin sayı artıq 6491-ә çatmış vә Qarabağ әhalisinin 31,6
faizini tәşkil etmişdi.
198-199
Әgәr ermәnilәrin yazdığı kimi, 1823-cü ildә Qarabağda 5107
ermәni ailәsi olmuşdursa, artıq 1832-ci ildә onların sayı 1823-cü ildәkindәn 1384 ailә
çox idi. Әgәr mәsәlәn, Xәlilovun göstәrdiyi rәqәmi - 1823-cü il üçün 5107 deyil, 4366
ermәni ailәsini әsas götürsәk, artım 2125 ailә tәşkil edәr. Hәr halda 10 il әrzindә belә
tәbii artım ola bilmәzdi. Bu artım, başlıca olaraq İrandan köçürülәnlәr hesabına baş
vermişdi.
A.Y.Xan-Aqov (çox ehtimal ki, ermәni müәllifidir) 1887-ci ildә yazmışıdır ki, 1825-
1826-cı illәrdә İrandan Zaqafqaziyaya 18 minә yaxın ermәni ailәsi köçmüşdür.
200
Bu fakt
Qlinka, Şavrov vә digәr rus müәlliflәrindә yoxdur. Onlar, yaxşı mәlum olduğu kimi,
Zaqafqaziyaya 1828-ci ildәn başlayan ermәni axınını tәdqiq ediblәr. Әgәr Xan-Aqovun
dediyi hәqiqәtdirsә, onda Şavrovun gәtirdiyi fakta -Zaqafqaziyada yaşayan bir milyon üç
yüz min ermәnidәn bir milyonunun gәlmә olmasına 90 min dә (18000x5) әlavә
edilmәlidir. Zәnnimcә, Xan-Aqova inanmamağa әsas yoxdur. Çünki o, mәsәlә ilә
bilavasitә mәşğul olmuş, xüsusәn Cavanşir qәzası kәndlәrinin vәziyyәtini tәdqiq etmiş vә
sözügedәn- 18000 ailәnin bir hissәsinin mәhz Cavanşir elindә mәskunlaşmasını, daha
konkret, Maraqalı, Canyataq, yuxarı Çaylı vә Aşağı Çaylı kәndlәrini bina etmәsini
vurğulamışdır.
201
Köçkün ermәnilәr Qarabağdan kәnarda da yerlәşdirilmişdi. Mәsәlәn, 30-cu illәrdә
İrandan gәlәn ermәnilәr Göyçay qәzasında Gәrmәxana kәndini vә Şamaxı qәzasında
Zarhu kәndini salmışdılar.
201a
Bu faktı tәdqiqatçı İ.A.Abelov gәtirmişdir. 1887-ci ildә.
İran vә Türkiyәdәn köçürülәn ermәnilәrin nә qәdәrinin Azәrbaycanda yerlәşdirilmәsi
hәlә dәqiqlәşdirilmәyib. Ümumi şәkildә demәk olar ki, hәmin ermәnilәrin әsas hissәsi
çarizmin rәsmi siyasәtinә müvafiq olaraq vә Paskeviçin konkret göstәrişinә әsasәn
(“müsәlman vilayәtlәrindә xristian әhalisini nә qәdәr mümkündürsә çoxaltmaq”.)
müsәlman vilayәtlәrindә yerlәşdirilmişdi. Mәsәlәn, Z.Balayan, 1920-ci ildә Ermәnistanda
700 min nәfәr ermәni yaşamasını söylәyәrәk etiraf etmişdir ki, bu ermәnilәr “әsasәn
1828-ciildә İranda rus sәfiri Aleksandr Qriboyedovun xilas etdiyi ermәnilәrdir. Onlar
İrandan (hәm dә Türkiyәdәn - T.K.) repatriasiya edilәnlәrdir. Ümumiyyәtlә bizim bir çox
Tofiq Köçərli
- 64 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
yaşayış mәntәqәlәrimiz Qriboyedovun vaxtında salınmışdır. Mәsәlә bundadır ki, indiki
әrazimizdә yalnız bәzi adacıqlar yaşayış üçün yararlı idi, әsrlәr boyu, minilliklәr boyu
insanlar harada su varsa, oazis varsa, yalnız orada yaşamışlar”.
Bu, düzgün etirafdır. Ancaq Balayan, hәm dә etiraf etsәydi ki, “indiki Ermәnistan
әrazisindә yalnız bәzi adacıqlar yaşayış üçün yararlı” olsa da, bu yerlәr boş qalmamışdı
vә orada azәrbaycanlılar mәskunlaşmışdı, onda Balayan hәqiqәti tam etiraf etmiş olardı.
Әlbәttә, bu halda Balayan Balayan olmazdı! Amerikan müәllifi C.Makkarti haqlıdır:
“1828-ci ilәdәk Ermәnistan әhalisinin 80 faizi müsәlmanlardan ibarәt olmuşudur”.
Bununla әlaqәdar bir mәsәlәni ötәri qeyd edәk. Rusiya statistikasına görә, XIX әsrin
әvvәllәrindә, Naxçıvanın Rusiya tәrәfindәn işğalına qәdәr Naxçıvan әyalәtindә ermәnilәr
әhalinin yalnız 16,4 faizini tәşkil etmişlәr. Lakin ermәni müәlliflәri bu faktla
hesablaşmadan uy-dururlar ki, ermәnilәr Naxçıvan әhalisinin 80 faizini (R.Yenkibaryan),
yaxud 55 faizini (K.Mikaelyan) tәşkil etmişlәr. Bu saxta dәlillәrә istinad edәrәk dә onlar
Naxçıvana iddia irәli sürürlәr.
Әgәr ermәni müәlliflәrinin “mәntiqi” әsas götürülsә, onda XIX әsrin әvvәllәrindә
Ermәnistan әhalisinin yalnız 20 faizini tәşkil edәn ermәnilәr Ermәnistandan imtina
etmәlidirlәr. Azәrbaycan XVIII әsrin vә XIX әsrin әvvәllәrinin siyasi reallıqlarına, o
zamankı Ermәnistan әhalisinin milli tәrkibi haqqında saxta vә uydurma olmayan real
faktlara әsaslanaraq Ermәnistana, Yerevana iddia irәli sürmәlidir.
Şuşa şәhәri әhalisinin tәrkibindә dә ciddi dәyişikliklәr baş vermişdi. 1823-cü ildә
Şuşada yaşayan 1532 ailәdәn 1111-i azәrbaycanlı (72,5 faiz), 421-i ermәni ailәsi (27,5
faiz) idi.
Artıq 1832-ci ildә gәlmәlәr hesabına ermәnilәr Şuşa әhalisinin 44,9 faizini tәşkil
etmişdilәr. 1823-1832-ci illәr әrzindә onlar 27,5 faizdәn 44,9 faizә çatmışdılar!
Qarabağın, Şuşanın ermәnilәşdirilmәsinin startı belә götürülmüşdü. Startçı isә
Rusiya idi!
Bu, artıq 1897-ci ildә ermәnilәrin Şuşada çoxluq tәşkil etmәsi ilә nәticәlәndi (14356
ermәni vә 10809 azәrbaycanlı).
Göründüyü kimi, Şuşa şәhәrindә vaxtı ilә barmaqla sayılan ermәnilәr artıq şәhәr
әhalisinin әksәriyyәtini tәşkil etmişdilәr. Hәmin proses Şuşa qәzasında da getmişdi
Tofiq Köçərli
- 65 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
(mütәxәssislәrin fikrincә, Şuşa qәzasının әrazisi әsasәn indiki Dağlıq Qarabağ vilayәtinin
әrazisinә uyğun olub). 1807-ci ildә qәzada 88243 ermәni (14356-sı Şuşa şәhәrindә) vә
73910 azәrbaycanlı 10809-u Şuşada) yaşayırdı.
Bir anlığa hesab edәk ki, Şuşa qәzasında Şuşa azәrbaycanlılar yaşayan yeganә oazis
olmuş, qәzada Xocalı kәndi vә azәrbaycanlılar yaşayan onlarca digәr kәndlәr
olmamışdır. Vә hesab edәk ki, qәza әhalisi yalnız 88243 (73887+14356) ermәnidәn vә
10809 Şuşa azәrbaycanlılarından ibarәt imiş. Hәmin halda ermәnilәr qәza әhalisinin 95
faizini yox, yalnız 11 faizini tәşkil etmiş olarlar.
Götürәk 1897-ci il üçün Qarabağın üç qәzasının - Şuşa, Cavanşir vә Cәbrayıl qәzaları
әhalisinin tәrkibini. hәmin qәzalarda müvafiq olaraq 88243, 19555 vә 15750, yәni
123548 ermәni vә müvafiq olaraq 73910, 52041 vә 49189, yәni 175140 azәrbaycanlı
olmuşdur. Fәrz edәk ki, birinci haldakı kimi, bu halda da hәr üç qәzanın әhalisi yalnız
123548 ermәnidәn vә 10809 Şuşalı azәrbaycanlılardan ibarәt imiş. Bu halda da tәkcә
Şuşalı azәrbaycanlılar deyilәn miqdarın 8,1 faizini tәşkil edәr.
1897-1917-ci illәr әrzindә Şuşa qәzası әhalisinin etnik tәrkibindә ciddi dәyişikliklәr
baş vermәmişdi. “Кавказский Календарь” mәcmuәsinin mәlumatına görә 1917-ci il
üçün Şuşa qәzasında 98347 ermәni (22934-ü Şuşa şәhәrindә) vә 84592 azәrbaycanlı
(19091-i Şuşada) yaşamışdır. Deyәk ki, qәzanın әhalisi yalnız vә yalnız 98347 ermәnidәn
vә 19091 Şuşa azәrbaycanlısından ibarәt olub. Bir anlığa tәsәvvür edәk ki, belә olub. Bu
halda da tәkcә Şuşalı azәrbaycanlılar qәza әhalisinin 16 faizini tәşkil etmiş olarlar.
Ermәni müәlliflәri dә, İ.Lenski dә V.Stupişin dә deyә bilәrlәr ki, biz tәkcә Şuşa
qәzasını yox, Cavanşir vә Cәbrayıl qәzalarını da nәzәrdә tuturuq. Olsun. 1917-ci il üçün
hәmin qәzaların birindә 21755 ermәni vә 65583 azәrbaycanlı, digәrindә 22008 ermәni
vә 46947 azәrbaycanlı olmuşdur. Bir anlığa fәrz edәk ki, deyilәn üç qәzanın әhalisi yalnız
vә yalnız 142111 ermәnidәn (98347+21756+22008) vә 19091 şuşalı azәrbaycanlıdan
ibarәt olmuşudur. Hәmin qәzalarda 178031 azәrbaycanlı da (Şuşa daxil edilmәdәn) әsla
yaşamamışdır. Bu halda yenә dә tәkcә Şuşa azәrbaycanlıları deyilәn üç qәzanın
әhalisinin 11,8 faizini tәşkil etmiş olar.
Faktlar belәdir.
Dostları ilə paylaş: |