Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 66 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Bir sözlә Lenskinin, Stupişinin vә ermәni müәlliflәrinin ermәnilәrin Qarabağda 
әhalinin 95 ya 98 faizini tәşkil etmәlәri haqqında iddiaları tamamilә әsassızdır. 1920-ci 
ildә Dağlıq Qarabağda 145 min nәfәr ermәni yaşaması haqqında mәlumat da havadan 
götürülmә mәlumatdır. 
1918-1920-ci illәr әrzindә Dağlıq Qarabağın ermәni әhalisi hәtta qismәn azalmışdı. 
Bu, Ermәnistanın Dağlıq Qarabağda yaratdığı  gәrgin hәrbi-siyasi vәziyyәt nәticәsindә 
baş vermişdi. 
Gәrәk ki, ingilislәr deyib: “Rәqәm yalan danışa bilmәz, amma yalan rәqәmdә ifadә 
olunar”. 
Balayanların vә onlara dәm tutanların Qarabağda ermәnilәrin xüsusi çәkisi haqqında 
dönә-dönә gәtirdiklәri rәqәmlәrdә yalan ifadә edilmişdir. 
Ağ yalan vә uydurma! 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Tofiq Köçərli 
- 67 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
5.
 
IV Fәsil 
Daşnaklar Azәrbaycanın tәrkibindә olan Qarabağa, Naxçıvan diyarına iddia etdilәr" 
(BSE-dәn, 1926) 
 
Tarixi saxtalaşdıranlar bir ağızdan deyirlәr ki, guya Qarabağ “ermәni Qarabağıdır” vә 
guya 1918-ci ildә Azәrbaycan bu diyara iddia irәli sürmüşdür. 
Mәsәlәn, İ.Lenski yazmışdır: 
1918-ci ildә yaradılmış Azәrbaycan Cümhuriyyәti “Şәrqi Zaqafqaziyanın geniş 
әrazilәrinә, o cümlәdәn ermәnilәrin mәskunlaşdığı Dağlıq Qarabağa iddialar irәli sürdü. 
Hәmin illәrdә dünya dövlәtlәri münaqişәyә Ermәnistan vә Azәrbaycan arasında  әrazi 
mübahisәsi kimi baxırdılar. Lakin әgәr o zaman Ermәnistan öz mәnafelәrini Qarabağ 
xalqının öz müqәddәratını  tәyin etmәk hüququna tabe etdisә, Azәrbaycan problemi 
dәrhal hәrbi yolla hәll etmәyә  cәhd göstәrdi.  Әlamәtdardır ki, hәmin anda dünya 
Azәrbaycanın hәrәkәtlәrinә  tәnqidi yanaşdı  vә onun Millәtlәr Cәmiyyәtinә  qәbul 
olunması rәdd edildi”. 
Çarizm  İbrahim Xәlil xanın “әyalәtinin bütövlüyünün saxlanılmasına imperator 
zәmanәtinә” naxәlәf çıxdı. 14 iyun 1806-cı ildә  Şuşa komendantı mayor Lisaneviç bir 
dәstә qoşunla gecә Xankәndә gәlәrәk, orada İbrahim Xәlil xanı, onun ailәsini, 17 nәfәr 
adamı  qәtlә yetirdi. Nәhayәt, “İmperator silahı gücünә  әldә edilmiş xanlıqlar”
202
 
(A.S.Qriboyedov, P.D.Zaveleyski) - Qarabağ, Bakı, Quba, Şәki, Şirvan vә Talış xanlıqları 
lәğv edilәrәk eyni adlı әyalәtlәr, habelә Car-Balakәn okruqu yaradıldı. Gәncә xanlığı lәğv 
edilәrәk Yelizavetpol okruqu tәşkil olundu. Sonra Naxçıvan vә  İrәvan xanlıqları 
әrazilәrindәn ibarәt “Ermәni vilayәti” tәşkil edildi. Bununla Azәrbaycan milli dövlәtçiliyi 
lәğv olundu. 
Qarabağ  әyalәti  Şәki,  Şirvan vә Talış  әyalәtlәri ilә birlikdә “Müsәlman  әyalәtlәri 
başçısına” (iqamәtgahı Şuşa şәhәrindә idi) tabe edildi. “Müsәlman әyalәtlәri başçısına”! 
Qarabağın real siyasi vә etnik vәziyyәti ilә bilavasitә tanış olan çarizm hakimiyyәt orqan-
ları Qarabağı  mәhz “müsәlman  әyalәti” hesab etdilәr, mәhz “müsәlman  әyalәti” 
adlandırdılar: “Ermәni  әyalәti” deyil, mәhz “müsәlman  әyalәti”! Rusiyanın o zamankı 

---

Tofiq Köçərli 
- 68 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
sәnәdlәrindә Qarabağ  bәzi hallarda “tatar distansiyası”da adlandırılmışdır. (General 
Rtişşev 1813-cü il noyabrın 19-da müxtәlif vaxtlarda İrana әsir düşmüş çoxlu adamları 
Şimali Azәrbaycana qaytarmağı tövsiyә etmişdi. Bu, onun fikrincә, tezliklә “Qarabağ, 
Yelizavetpol vә digәr tatar distansiyalarının”
203
  әhalisini çoxaldardı). Lakin bir dәnә  dә 
olsun XIX әsr rus sәnәdindә, yaxud da bir nәfәr dә olsun rus müәllifinin  әsәrindә 
Qarabağın “ermәni әyalәti”, yaxud “ermәni distansiyası” adlandırılmasına rast gәlinmir. 
O zaman çarizmin Azәrbaycanda, necә deyәrlәr, yazısına pozu yox idi. Çarizm 
istәsә, 1828-ci ildә İrәvanın vә Naxçıvanın işğalından sonra Naxçıvan xanlığını vә İrәvan 
xanlığını lәğv edәrәk, bu iki xanlıq әrazisindә “Ermәni vilayәti” adı altında yeni inzibati-
әrazi vahidi yaradanda Dağlıq Qarabağı, lap bütün Qarabağı “Ermәni vilayәtinә” qata 
bilәrdi. Lakin bu haqda heç bir mәsәlә qalxmadı. Nә Dağlıq Qarabağın ermәnilәri 
tәrәfindәn, nә dә çarizm hakimiyyәt orqanları tәrәfindәn. 
Rusiya hakimiyyәt orqanları Qarabağda “xristian dövlәti” dә  tәşkil edә bilәrdilәr. 
Doğrudur, nә II Yekaterina var idi, nә dә Potyomkin. Lakin onların Qarabağda “xristian 
dövlәti” haqqında ideyası yaşayırdı. Bununla belә  hәmin istiqamәtdә heç bir addım 
atılmadı. Çünki, görünür, Rusiya hakimiyyәt orqanları Qarabağa gәlib Qarabağla, onun 
mәrkәzi  Şuşa ilә tanış olduqda vә xüsusәn dә 1823-cü ildә Qarabağda kameral sayım 
aparıb ermәni  әhalisinin sayını müәyyәnlәşdirdikdә  yәqinlik hasil etdilәr ki, ermәni 
xadimlәrinin hay-küy salıb  şişirtdiklәri beş Qarabağ ermәni mәlikliyindә  cәmi 4366 
ermәni ailәsi yaşayır vә belә bir zәmindә yaradılan “xristian dövlәti”, heç mәsәlәnin 
prinsipial aspektlәri nәzәrә alınmasa belә, yalnız cırtdan, cumbulu vә demәli gülünc 
dövlәt ola bilәr. 
1840-cı ildә Rusiya Zaqafqaziyada mәrkәz Tiflis olmaqla Gürcüstan-İmeretiya 
quberniyası  vә  mәrkәz  Şamaxı olmaqla Xәzәr vilayәti tәşkil etdi. Keçmiş Naxçıvan vә 
İrәvan xanlıqlarının әrazilәri deyilәn quberniyaya, Qarabağ isә Xәzәr vilayәtinin tәrkibinә 
verildi. Sonra Qarabağ  Şamaxı quberniyasının, az sonra Bakı quberniyasının, 1867-ci 
ildәn 1919-cu ilә qәdәr isә Gәncә quberniyasının tәrkibindә olmuşdur. 
Belәliklә, Dağlıq Qarabağın  әsrlәr boyu Azәrbaycan tәrkibindә olması danılmaz 
faktdır. 

---