Tofiq Köçərli
- 72 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Federativ Respublikasının (ZDFR) yaranmasına gәtirib çıxartdı. (1918-ci ilin fevralında
yaradılmış Zaqafqaziya Seymi (buraxılmış Rusiya Mәclisi-Müәssisina Zaqafqaziyadan
seçilmiş deputatlardan ibarәt sәlahiyyәtli ümumzaqafqaziya orqanı) mart ayında
Zaqafqaziyanın Rusiyadan ayrılmasını rәsmәn elan etmişdi). Lakin bu ümumzaqafqaziya
respublikası gödәk ömürlü oldu. 1918-ci il mayın 26-da Gürcüstan Zaqafqaziya
federasiyasından çıxmağını vә istiqlalını elan etdi. İki gündәn sonra Tiflisdә bir neçә
Azәrbaycan siyasi partiyalarının tәmsil olunduğu Azәrbaycan Milli Şurası Azәrbaycanın
istiqlalını, Azәrbaycan Cümhuriyyәti vә ilk Azәrbaycan hökumәti tәşkil olunmasını elan
etdi. Ermәnistan Milli Şurası da bu qaydada hәrәkәt etdi. (Zaqafqaziya Seyminin
Müsәlman fraksiyası Azәrbaycan Milli Şurasına çevrilmişdi. O, Azәrbaycanda
parlamentarizmin rüşeymi olmaqla parlament funksiyasını hәyata keçirirdi). Hәmin
günlәrdә ZDFR nümayәndә heyәti Batumda Türkiyә nümayәndә heyәti ilә danışıqlar
aparırdı. ZDFR-in süqutu ilә әlaqәdar, onun vahid nümayәndә heyәti dә fәaliyyәtini
dayandırdı. Azәrbaycan, Gürcüstan, Ermәnistan nümayәndә heyәtlәri ayrılıqda Türkiyә
ilә Sülh vә dostluq haqqında müqavilә bağladılar.
Azәrbaycan-Türkiyә müqavilәsini Azәrbaycan Cümhuriyyәti adından Milli Şura sәdri
M.Ә.Rәsulzadә vә Xarici işlәr naziri M.H.Hacınski imzaladılar. Bu müqavilәlәrlә Türkiyә
Azәrbaycan, Gürcüstan vә Ermәnistanın müstәqilliyini tanıyan ilk dövlәt oldu.
Gürcüstan vә Ermәnistan respublikalarının elan edilmәsindә, gürcülәrin vә
ermәnilәrin hakimiyyәti “әlә keçirmәlәrindә” Türkiyәnin kömәyi nә qәdәr olmuşdusa,
Azәrbaycan Respublikasının elan edilmәsindә dә bir o qәdәr olmuşdu. Nә az, nә çox!
İlk mәrhәlәdә Ermәnistan hökumәti Dağlıq Qarabağa münasibәtdә hәlә müәyyәn
diplomatik takt gözlәyir, mәkrli niyyәtlәrini hәlә tam açmırdı. Belә bir fakt mәlumdur:
1918-ci ilin avqust ayında Ermәnistanın Tiflisdәki diplomatik nümayәndәsi Azәrbaycanın
oradakı diplomatik nümayәndәsindәn Şuşaya Ermәnistanın “xüsusi nümayәndә heyәti”
göndәr-mәsinә razılıq vermәyi xahiş etmişdi. Bu rәsmi müraciәtә aşağıdakı rәsmi cavab
verilmişdi: “Әgәr Azәrbaycan hökumәti әmin olsa ki, nümayәndә heyәti Azәrbaycan
mәnafelәri, onun sәrhәdlәri hüdudlarında mövcud olan qanunların vә qaydaların әksinә
işlәmәyәcәk vә nümayәndә heyәti Azәrbaycan hökumәtinin müşahidәsi altında fәaliyyәt
Tofiq Köçərli
- 73 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
göstәrәcәk”, Ermәnistan xüsusi nümayәndә heyәtinin Şuşaya getmәsinә icazә
verilәcәkdir.
Dağlıq Qarabağa “xüsusi nümayәndә heyәti” göndәrilmәsi mәsәlәsinin nәticә etibarı
ilә necә hәll olması mәnә mәlum deyil. Düzü, bu, o qәdәr әhәmiyyәt dә kәsb etmir.
Әhәmiyyәtli vә diqqәti cәlb etmәli cәhәt odur ki, Ermәnistan hökumәti Azәrbaycan
hökumәtindәn Şuşaya “xüsusi nümayәndә heyәti” göndәrmәyә icazә istәmәklә, faktiki
olaraq Dağlıq Qarabağın Azәrbaycana mәnsubiyyәtini etiraf edirdi.
Әgәr Dağlıq Qarabağ Ermәnistanın idisә, nә üçün Ermәnistan hökumәti oraya xüsusi
nümayәndә heyәti göndәrmәk üçün Azәrbaycan hökumәtindәn icazә istәyirdi?
Dövlәtlәr tarixindә, dövlәtlәr tәcrübәsindә elә bir hal olubmu ki, hansısa bir dövlәt
özünün hansısa şәhәrinә, hansısa әyalәtinә nümayәndә göndәrmәk üçün başqa bir
dövlәtdәn icazә istәmiş olsun?
Belә vә bu kimi addımlarla Ermәnistan hökumәti ilk növbәdә Dağlıq Qarabağa
“mübahisәli әrazi” statusu verilmәsinә nail olmaq vә belәliklә hәmin amildәn
Azәrbaycanla münasibәtlәrdә, strateji planlarının hәyata keçirilmәsindә istifadә etmәk
istәyirdi. Azәrbaycan Cümhuriyyәtinin fövqәladә elçisi Ә.M.Topçubaşov İstanbulda ingilis
polkovniki Tampla ilә söhbәtdә (19 noyabr 1918-ci il) demişdi: “Ermәnistan hökumәtinin
nümayәndәlәri bizә dәfәlәrlә bildiriblәr gi, әgәr onlara Qara dәniz sahilindә liman
verilsә, özlәrinin Qarabağa iddialarından könüllü imtina edәrlәr; onlar әhali mübadilәsi
ilә dә kifayәtlәnәrdilәr, zira nәzәrә almamaq olmaz ki, İrәvan quberniyasında 200 min
müsәlman var”.
210
Tәdriclә Ermәnistan Dağlıq Qarabağı zor-la Azәrbaycandan ayırmağa girişdi. General
Andranikin silahlı dәstәlәri Dağlıq Qarabağa yeridildi. Azәrbaycan deyil, mәhz
Ermәnistan Dağlıq Qarabağ problemini hәrbi yolla hәll etmәyә girişdi, c. Lenski! Bununla
әlaqәdar Azәrbaycan hökumәti avqustun 15-dә Ermәnistan hökumәtinә qәti etiraz
bildirdi. Ermәnistan cavab vermәkdә lәngimәdi. İki gündәn sonra, avqustun 17-dә
Ermәnistanın Tiflisdәki diplomatik nümayәndәsi rәsmi bәyan etdi ki, “hәm general
Andranik, hәm dә onun bütün dәstәsi xüsusi ermәni korpusunun әmri ilә artıq çoxdan
ermәni qoşunlarının tәrkibindәn vә siyahısından çıxarılmışdır, bundan sonra onlar
Ermәnistan hökumәtini, onun vәzifәli şәxslәrini tanımaqdan vә onlara tabe olmaqdan
Tofiq Köçərli
- 74 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
imtina ediblәr. Belәliklә, general Andranikin vә onun dәstәsinin ermәni milli qoşunlarına
vә orqanlarına heç bir aidiyyәti yoxdur vә Ermәnistan hökumәti mәsuliyyәtsiz fәaliyyәtә
cavab verә bilmәz”.
211
Belә de! Ermәnistan hökumәtinin Andraniklә, onun “mәsuliyyәtsiz fәaliyyәti” ilә heç
bir әlaqәsi yox imiş! Bircә onu deyәk ki, Andranik min nәfәr süvari dәstәsi ilә
Zәngәzurdan İrәvana qayıdanda, “hökumәt (Ermәnistan hökumәti - T.K.) Andranikә
lәyaqәtli әsgәri ehtiram göstәrmәk üçün Dronu Andraniki qarşılamağa göndәrmişdi”.
Bunu İrәvanda çıxan qәzetlәrdәn biri 1919-cu il aprelin 27-dә yazmışdı. Bir vacib cәhәti
dә qeyd edәk. Ermәnistan Azәrbaycanın Andraniklә әlaqәdar tәlәbinә heç bir etiraz
bildirmәmişdi. Әgәr Qarabağ vә Zәngәzur Ermәnistanın olmuş olsaydı, Ermәnistan
şәksiz car çәkәrdi vә mәntiqә görә car çәkmәli idi ki, bu yerlәr Ermәnistan әrazisidir,
Qarabağ vә Zәngәzurda Andranikin hәrәkәtlәrinin Azәrbaycana nә dәxli var, öz daxili
işimizdir vә özümüz bilәrik; Ermәnistanın daxili işlәrinә qarışmayın!
Hәlә Ermәnistan Qarabağ vә Zәngәzura açıq iddia etmirdi. Ermәnistan vaxt
qazanmaq, Ermәnistan hökumәtinә guya “tabe olmayan” Andranikin әli ilә Dağlıq
Qarabağı vә Zәngәzuru işğal edib Azәrbaycanı baş vermiş fakt qarşısında qoymaq
istәyirdi.
Andranikin Azәrbaycan hüdudlarına bas-qını Azәrbaycan Cümhuriyyәtinin olduqca
ağır günlәrindә baş vermişdi. Azәrbaycanın paytaxtı Bakı şәhәri hәlә düşmәn әlindә idi.
Azәrbaycan Cümhuriyyәti hökumәtinin vәzifәlәr vәzifәsi paytaxtı azad etmәk idi. Bu
mәsәlә, M.Ә.Rәsulzadәnin Azәrbaycan hökumәti adından avqustun 27-dә İstanbuldakı
Almaniya sәfirliyinә göndәrdiyi notada deyildiyi kimi, “Azәrbaycan üçün yalnızca tövsii-
әrazi mәsәlәsi tәşkil etmәyib bir hәyat vә mәmat (ölüm - T.K.) şәklini iqtisab” etmişdi.
212
M.Ә.Rәsulzadә sentyabrın 6-da İstanbuldan Gәncәyә teleqram göndәrәrәk Azәrbaycan
hökumәtini xәbәrdar edirdi: “Bakı alınmasa, hәr şey bitdi. Әlvida, Azәrbaycan”.
213
Nәhayәt, Azәrbaycan hökumәtinin rәsmi müraciәti ilә Azәrbaycana gәlәn türk
qoşunları milli qoşun hissәlәri ilә birlikdә türk sәrkәrdәsi Nuru paşanın ümumi
komandanlığı altında sentyabrın 15-dә Bakını yad qüvvәlәrdәn azad etdilәr. Türk
sәrkәrdәsi Mursәl bәyin (sonralar Bakı yürüşünün şәrәfinә özünә “Baku” familiyasını
götürmüşdü) demәsinә görә. onun komandanlığı altında olan azәrbaycanlılardan ibarәt
Dostları ilə paylaş: |