Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 75 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
hәrbi hissәlәr Kürdәmir, Şamaxı vә Bakı cәbhәlәrinin bir çox döyüşlәrindә әsgәri şücaәt 
vә igidlik göstәrmişdilәr. 
Bakının azad edilmәsi Azәrbaycanın müstәqilliyinin vә  әrazi bütövlüyünün tәmin 
edilmәsi uğrunda mübarizәnin görkәmli, önәmli vә şanlı sәhifәsi idi. 
Lakin Bakı azad edildikdәn vә dәrhal Azәrbaycan hökumәti öz paytaxtında fәaliyyәtә 
başladıqdan az sonra beynәlxalq vәziyyәt Azәrbaycanın zәrәrinә dәyişdi. 
Almaniya - Türkiyә bloku birinci dünya müharibәsindә  mәğlub oldu. Dünya 
müharibәsinin mәğlub dövlәti kimi Türkiyә oktyabrın 30-da Mudros barışığını 
imzalamağa mәcbur oldu. Barışığın şәrtlәrinә görә Türkiyә öz qoşun hissәlәrini Bakıdan 
vә bütün Azәrbaycandan çıxartmalı, Bakını müttәfiq qoşunlar tutmalıydı. 
Bununla beynәlxalq vәziyyәti onsuz da ağlagәlmәz dәrәcәdә  ağır vә  çәtin olan 
Azәrbaycanın vәziyyәti daha da mürәkkәblәşdi. Azәrbaycan real hәrbi kömәk aldığı vә 
başqa sahәlәrdә  dә yardımına güvәndiyi müttәfiq Türkiyәnin kömәyindәn mәhrum 
olurdu. Digәr tәrәfdәn, Bakını  vә bütün Azәrbaycanı yeni vә böyük tәhlükә - Antanta 
tәhlükәsi yaxalayırdı. 
Noyabrın 17-dә müttәfiq qoşunların (faktiki olaraq ingilis qoşunlarının) ilk dәstәsi 
ingilis generalı Tomsonun komandanlığı altında Bakıya gәldi. Tomson hәmin  әrәfәdә 
Әnzәlidә Azәrbaycan nümayәndәlәrinә (N.Yusifbәyov,  Ә.Ağaoğlu vә M.Rәfiyevә) 
demişdi: “Bizim bildiyimiz, Azәrbaycan xalqının arayi-ümumiyyәsindәn doğan doğma bir 
cümhuriyyәt yoxdur. Yalnız türk komandanlığının intriqası ilә tәşәkkül etmiş bir hökumәt 
var. Madam ki, siz bunun әksini iddia ediyorsunuz, o halda gәlir, mәhәllindә tәdqiq, ona 
görö dә qәrar veririz”.
214
 
Tomson Bakıya varid olduqda nümayişkaranә qeyd etmişdi ki, Bakı Rusiya 
imperiyasının әrazisidir vә mәn “Bakıya, 1914-cü il müharibәsinә qәdәr olan sәrhәdlәrdә 
Rusiya hüdudlarına, Rusiyaya mәxsus olan Qafqaza gәlmişәm”. Tomson özü ilә İrandan 
Bakıya Biçeraxovun kazaklardan ibarәt dәstәsini dә  gәtirmişdi. O isә Bakıya gәlәr-
gәlmәz Azәrbaycan hökumәtinә meydan oxumağa başlamış, Bakının “rus vәtәndaşlarını 
tәkrar ana vәtәnә (Rusiyaya -T.K) iadәsi ilә tәbrik” etmişdi.
215
 
“Qafqaz tatarları” ingilislәrin “kömәyi ilә” hakimiyyәti belә  “әlә keçirmişdilәr”, 
C.Stupişin! 

---

Tofiq Köçərli 
- 76 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Noyabrın 17-dә “iki Bakı vardı. Mәhzun müsәlman Bakısı ilә  mәmnun xristian Ba” 
kısı”.
216
 Müttәfiq qoşunların vә Biçeraxovun gәlişindәn qanadlanan monarxiyapәrәst rus 
tәşkilatları  hәyasızcasına vә yekәxanalıqla azәrbaycanlılara “elan etdiyiniz istiqlaldan 
istinkaf (imtina - T.K) ediniz vә sizin üçün şәfaәt edәlim” deyorlar vә müvәqqәtәn tәşkil 
edәcәklәri hökumәti-mәhәlliyәdә azәrbaycanlılara bilnisbә daha mühüm bir mövqe 
tәmin edәcәklәri lütfünü dә ayrıca әlavә” edirlәrdi. “Ermәni tәşkilatının xüsumәt vә inadı 
isә daha bariz idi”.
217
 
Müttәfiq qoşunların Bakıya daxil olması ilә  vә türk qoşunlarının Bakıdan, 
Azәrbaycandan getmәsi ilә gәnc Azәrbaycan Cümhuriyyәti özünün çox ağır günlәrini, od 
ilә su arasında qalmaq anını yaşayırdı. Ancaq Azәrbaycan rәhbәrliyi büdrәmәdi, 
sarsılmadı, başını itirmәdi, çeviklik vә  mәtanәt, siyasi manevrlәr etmәk mәharәti 
göstәrdi, dövlәti inamla idarә etdi. 
Azәrbaycan Cümhuriyyәti tәsisçilәri Böyük Fransa inqilabının görkәmli xadimi 
Maksimilian Robespyerin “Sәltәnәti zorla devirmәk mümkündür, ancaq respublikanı 
yalnız müdrikliklә qurmaq olar” kәlamından xәbәrdar idilәr. Tam әsasla demәk olar ki, 
Azәrbaycan rәhbәrlәri Respublikanı misilsiz çәtinliklәr vә mürәkkәbliklәr şәraitindә ağılla, 
aqilliklә vә müdrikliklә qururdular. 
Azәrbaycan hökumәti Gәncәdәn Bakıya gördükdәn sonra qısa bir müddәt  әrzindә 
Azәrbaycan Milli Şurası әsasında Mәclisi-mәbusan (parlament)tәşkil etmәyә nail oldu. 
Dekabrın 7-dә onun tәntәnәli açılışında M.Ә.Rәsulzadә, bu gün dillәr  әzbәrinә 
çevrilmiş  mәşhur “Bir kәrә yüksәlәn bayraq bir daha enmәz!”  şüarını söylәdi. Mәclisi-
mәbusan Fәtәli xan Xoyski başda olmaqla yeni hökumәt tәşkil etdi. Bununla әlaqәdar 
general Tomson “Fәtәli xanın tәhti-sәdarәtindә koalision Azәrbaycan hökumәti tәşәkkül 
etdiyindәn müttәfiqlәr komandanlığının Azәrbaycan daxilindә yeganә mәşru bir hökumәt 
olmaq üzrә bu hökumәti tanıyacağını vә ona mühazirәti-tammәdә bulunacağını” bәyan 
etdi.
218
 
1919-cu il yanvarın 22-dә Bakıya gәlәn İngiltәrә qoşunlarının Balkanda vә Qafqazda 
baş komandanı Milton isә Azәrbaycan hökumәtinә ingilis hökumәtinin münasibәtini 
bildirmişdi. O, F.Xoyskiyә  bәyan etmişdi ki, “İngiltәrә hökumәti Azәrbaycanın mövcud 
hökumәtini yeganә qanuni hakimiyyәt tanıyır”. 

---

Tofiq Köçərli 
- 77 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Әgәr nәzәrә alsaq ki, Tomson Bakıya gәlmәk әrәfәsindә Azәrbaycan Cümhuriyyәtini 
azәrbaycan xalqının ümumi arzusundan doğmayan cümhuriyyәt, Azәrbaycan hökumәtini 
isә “yalnız türk komandanlığının intriqası ilә tәşәkkül etmiş bir hökumәt” adlandırmışdı, 
onda Tomsonun yeni bәyanatının vә Miltonun bәyanatının әhәmiyyәti daha aydın olar. 
Onu da qeyd edәk ki, müttәfiq dövlәtlәr komandanlığı çox qısa bir müddәt  әrzindә 
azәrbaycan xalqının müasir, inkişaf etmiş vә sivil bir xalq olmasını başa düşmüşdü. Bu 
cәhәti Ü.Hacıbәyov qәlәmә almışdır. O, hәlә müttәfiq qoşunlar Bakıda olduğu zaman, 
1919-cu il mayın 28-dә “Azәrbaycan” qәzetindә yazmışdı: 
“İngilislәr bizim içimizә girәrkәn özlәrini vәhşi bir heyvan qarşısına çıxmış bir ovçu 
vәziyyәtindә saxlamaq ehtiyatına heç bir lüzum olmadığını bir-iki gündәn sonra kәmali-
tәәccüblә anladılar vә haqqımızda bәslәmәkdә olduqları  nәzәr vә  tәsәvvüratın 
bilmәmәzlik vә ya düşmәn tәbliği nәticәsi olaraq xәta vә yanlış olduğunu da dәrk 
etdilәr; әminәm ki, bunu da dәrk etdilәr ki, istibdad altında tәrәqqi vә tәalidәn cәbrәn 
mәhrum vә cәhalәtә mәhkum edilmiş olan bir millәt, azad olduqdan sonra çox çәkmәz 
ki, alәm mәdәniyyәt bazarlarında öz milliyyәtlәri tәqazası ilә  әmәlә  gәlmiş  mәdәni 
mәtalarını  әnzari-bәşәriyyәtә  tәqdim ilә  mәdәniyyәti qoca olan millәtlәri dә heyran 
qoyarlar”. 
Tomsonun yeni mövqeyi Azәrbaycanın beynәlxalq vәziyyәtini möhkәmlәndirmәkdә, 
Azәrbaycan hüdudlarında Azәrbaycan hakimiyyәtinin fәaliyyәtini tәmin etmәkdә müsbәt 
rol oynadı. 
Tomson Andranikin Azәrbaycan әrazisindәki azğınlığını vә cinayәtlәrini dayandırmaq 
işindә Azәrbaycan hökumәtinә kömәk göstәrdi. Onun tәkidi ilә “Ermәni xüsusi zәrbә 
dәstәsinin rәisi” Andranik “Vәrәndә, Dizaq, Xaçın vә Cavanşir hәrbi baş komandanlarına, 
bütün komissarlara vә ermәni  әhalisinә” belә bir әmr verdi: “Müttәfiqlәr bizdәn bütün 
hәrbi hәrәkәtlәri dayandırmağı  tәlәb edirlәr. Müttәfiqlәrin nümayәndәlәri - ingilis vә 
fransız kapitanları yanıma gәlib bildirdilәr ki, Qafqazda müharibәyә yol vermәmәk qәrara 
alınmışdır... Bütün mәsәlәlәr Sülh konqressindә hәll edilmәlidir. Nümayәndәlәrin mәnә 
verdiklәri mәktubda Baş komandan ingilis generalı Tomson. xәbәrdarlıq edir ki, indәn 
sonra hәr cür düşmәn hәrәkәtlәri ermәni mәsәlәsinin hәllinә pis tәsir edә bilәr” Bununla 

---