Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 81 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Azәrbaycan qoşun hissәlәrini Zәngәzurdan çıxartdı. Ermәnistan isә sazişi pozdu. 
Zәngәzura qoşun hissәlәri göndәrdi. O zaman Qarabağda olmuş ingilis jurnalisti 
Skotland-Liddel Londona mәlumat verirdi ki, 23 noyabr sazişinin ardınca, ermәnilәr 
“Azәrbaycan qoşunlarının getmәsindәn istifadә edәrәk xaincәsinә  Zәngәzura 
müsәlmanlar üzәrinә hücuma keçdilәr vә  qırxa qәdәr müsәlman kәndini dağıtdılar... 
Ermәnilәr Zәngәzura bu hücumlarının müvәqqәti müvәffәqiyyәt qazana-cağına  şübhә 
etmirlәr... Lakin bir gün gәlәcәkdir ki, bütün müsәlmanlar düşmәnlәri  әleyhinә ayağa 
qalxacaqlar vә hәmin gün gәlәndә heç nә ermәni xalqını xilas edә bilmәyәcәk” dir”.
231
 
İngilis jurnalisti hәm dә Londona bildirirdi: “Londonda ermәni bürosu var. Buna 
bәnzәr tәşkilatlar Fransada da vә Birlәşmiş Ştatlarda da var. Onların әn sevdiyi metod 
әn alçaq reklam üçün “xristian” sözündәn istifadә etmәkdir. Burada (Zaqafqaziyada) 
hәqiqәti bilirlәr,  әgәr ingilis ictimaiyyәti bilmirsә  dә, ingilis nazirliklәri hәqiqәti bilmә-
lidirlәr”.
232
 
Ermәnistanın hәrbi tәcavüzü ilә әlaqәdar olaraq Azәrbaycan hökumәti dekabrın 30-
da müttәfiq dövlәtlәrin Zaqafqaziyada Ali Komissarı Haskeldәn ermәni tәcavüzünü 
dayandırmaq üçün tәcili tәdbirlәr görmәyi tәlәb etdi. Xarici işlәr naziri F.X.Xoyski xüsusi 
nota ilә Ermәnistan hökumәtini xәbәrdar etdi ki, dinc әhaliyә qarşı  hәrbi  әmәliyyatlar 
dayandırılmasa, Azәrbaycan hökumәti öz vәtәndaşlarının hәyatını vә әm-lakını qorumaq 
üçün tәxirә salınmaz tәdbirlәr görmәyә mәcbur olacaqdır. 
Lakin Ermәnistan bu xәbәrdarlıqlara mәhәl qoymadı,  әksinә, Dağlıq Qarabağda 
Ermәnistanın tәxribatı daha da güclәndi. 
Qarabağa münasibәtdә Ermәnistan hökumәti belә bir taktika seçdi: Qarabağın 
ermәnilәr mәskunlaşan hissәlәrindә ermәni idarә sistemi yaratmaq üçün qızğın surәtdә 
tәdbirlәr görmәk olduqca zәruridir”.
233
 
Demәli, Qarabağın ermәnilәr mәskunlaşan yerlәrindә ermәni hakimiyyәti yox, 
Azәrbaycan hakimiyyәti var idi. Ona görә hәmin yerlәrdә ermәni hakimiyyәti yaratmaq 
başlıca vәzifә hesab edilirdi. 
Sonra: “(Qarabağa) göndәrilәn komissiya mümkün qәdәr böyük pul vәsaiti ilә tәhciz 
olunur. Bu komissiya sәssiz-küysüz, hәtta respublikanın (Ermәnistanın - T.K.) adını dilә 

---

Tofiq Köçərli 
- 82 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
gәtirmәdәn (Ermәnistanın “adını dilә  gәtirmәdәn”! - T.K) Qarabağın ermәnilәr 
mәskunlaşan hissәlәrindә mülki idarәçilik tәtbiq edib qaydaya salacaqdır”.
234
 
Demәli, Ermәnistan (a) Dağlıq Qarabağa “mümkün qәdәr böyük pul vәsaiti” 
göndәrir, (b) İrәvandan gәlәn komissiya ermәni hakimiyyәti yaradarkәn “sәssiz-küysüz” 
iş görmәli, (v) komissiya öz fәaliyyәtindә Ermәnistan Respublikasının “adını” belә dilә 
gәtirmәmәli idi. 
Sәnәddә sonra deyilirdi ki, Qarabağda mülki idarәçilik, yәni hakimiyyәt yaradanlar 
“Respublika adından hәrәkәt etmәmәlidirlәr.  İdarәçiliyi “yerli әhali yerli özünüidarә 
şәklindә tәtbiq etmәlidir.
235
 
Demәli, Ermәnistanın Azәrbaycanın daxili işlәrinә qarışması, Dağlıq Qarabağda 
tәxribatçılığı maksimum gizli şәkildә aparılmalıdır. Elә tәsәvvür yaradılmalıdır ki, Dağlıq 
Qarabağda baş verәn hadisәlәrdә guya Ermәnistanın heç bir әli vә iştirakı yoxdur, orada 
gedәn bütün proseslәr Qarabağın yerli әhalisinin öz tәşәbbüsüdür, öz işidir. 
Hәmin taktika Dağlıq Qarabağda dönmәdәn hәyata keçirilirdi. 1922-ci ildә 
Tevodrosun yazdığına görә, Ermәnistan hökumәti 1919-cu ilin axırlarında Dağlıq 
Qarabağı “azad etmәk üçün” 19 milyon manat pul ayırdı. Emissarlar hәmin pulla 
İrәvandan gәldikdәn sonra Dağlıq Qarabağda “azadlıq” qarışıqlığı başlandı vә emissarlar 
Qarabağ  kәndlәrini öz avantyuralarına cәlb etmәyә girişdilәr.
236
 Emissarların vә 
separatçıların tәhriki ilә 1920-ci il martın 22-dәn 23-ә keçәn gecә Dağlıq Qarabağda 
Azәrbaycan hakimiyyәtinә qarşı silahlı çıxış tәşkil olundu. Şuşada, Xankәndindә vә digәr 
yerlәrdә yerlәşmiş Azәrbaycan milli ordu dәstәlәrinә  qәflәtәn hücum edildi. Ermәni 
silahlı qüvvәlәri hәtta strateji әhәmiyyәtli Әsgәran qalasını tutmağa nail oldular. Burada 
Dәli Qazarın komandanlığı altında 4 minә yaxın ermәni silahlı qüvvәlәri cәmlәşdi. 
Yaranmış  şәraitdә Azәrbaycan milli ord hissәlәri general Sәlimovun komandanlıq 
altında qәti hücuma keçәrәk aprelin 2-d Әskәranı azad etdilәr. Bu döyüşlәrdә Dәl Qazar 
öldürüldü. Ertәsi günü Azәrbaycan qoşun hissәlәri döyüşsüz Xankәndinә daxil oldular. 
Ermәni qoşun hissәlәri  Şuşa-Xankәndi yoluna nәzarәti  әlә almağa vә  Şuşadakı 
Azәrbaycan hәrbi dәstәsini mühasirәyә almağa cәhd göstәrdilәr. Lakin onların cәhdi baş 
tutmadı. Nәticә etibarı ilә ermәni silahlı qüvvәlәri darmadağın edildilәr. 

---

Tofiq Köçərli 
- 83 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Mirzә Bala Mәmmәdzadә haqlıdır: “Azәrbaycan ordusu bütün qabiliyyәt vә 
sәriştәsini,; “Әskәran müharibәsi” adı ilә  mәşhur olan müharibәdә göstәrdi... 
Azәrbaycan ordusu Şuşa; qalasına daxil ola bildi vә  Şuşanı, Xankәndini qoruyan 
әsgәrlәrә qarışdı. Ermәnilәrin tarmar olunması ilә  nәticәlәnәn, bu müharibәdәn sonra 
cәbhәyә  gәlәn Azәrbaycan hәrbiyә naziri Sәmәd paşa (Mehmandarov - T.K.) şәxsәn 
xain düşmәnә qarşı göstәrdiyi igidliyә görә zabitlәrә  vә orduya tәşәkkür etmişdir: 
“Qәhrәman әsgәrlәr. Mәn şәxsәn Almaniya cәbhәsindә bir çox vuruşmalarda olmuşam, 
ancaq sizin qәdәr qәhrәman  әsgәrlәrә nadir hallarda rast gәlmişәm. Siz mәnim 
ümidlәrimi qüvvәtlәndirdiniz. Siz öz qanınızla gәnc Azәrbaycan ordusunun namusunu 
qorudunuz”.
237
 
Belәliklә, Dağlıq Qarabağı  hәrbi yolla Azәrbaycandan ayırıb Ermәnistana birlәş-
dirmәk cәhdi bu dәfә dә boşa çıxdı. 
Ermәni mәnbәlәrinә görә, o zaman 30 min ermәni mәhv olmuşdu. Zәnnimcә, bu 
rәqәm şişirdilmişdir, lakin ermәnilәrin külli miqdarda itki vermәlәri faktdır. 
Bu faciәnin başlıca sәbәbkarı, tәşkilatçısı Ermәnistan idi, daşnak partiyası idi. 
Qarabağ ermәni tәhsil müәssisәlәri inspektoru R.Şaxnazarov aprel ayında Bakıya ermәni 
yepirkopu Baqrata yazmışdı: 
“Qarabağın sәadәti Araratın agentlәrinin  әmәllәri ilә  mәhv edilmişdir. Yuxarı 
Qarabağ ermәnilәrinin bәdbәxtliyi üçün bütün mәsuliyyәt daşnak hökumәtinin üzәrinә 
düşür. Daşnak bandalarının hәrbi kazarmalara vә qaraul mәntәqәlәrinә alçaq vә xain 
basqını  Şuşada vә Xankәndindә  vә deyilәnә görә  xәtt boyu eyni vaxtda baş vermişdi. 
Yepiskop hәzrәtlәri, bunu bütün hәmyerlilәrimizә bildirmәk Sizin borcunuzdur. 
Bәdbәxtliyin qarşısını almaq üçün gördüyümüz bütün işlәr daşnakların alçaqlığı vә siyasi 
idiotizmi ilә puç oldu. Ermәni xalqı bizim dinc yaşayışımızı pozub mәhv edәnlәri 
tanımalıdır. Qarabağ qanlı hadisәlәr dairә-sindәn kәnarda qalmalıydı, qala bilәrdi vә 
әgәr daşnakların avantürası olmasaydı, şübhәsiz, qalardı. 
Bütün namuslu işçilәrlә * ermәnilәrlә  vә müsәlmanlarla birlikdә bütün gücünüzü 
bәdbәxtliyin qarşısını almağa verin. Ermәni xalqının düşmәnlәrinә t gözәl vә dinc 
Qarabağı mәhv edәn daşnaklara lәnәt olsun”. 

---