Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 87 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Bunun nәticәsi idi ki, mәsәlәn, o zaman dünya liderlәrindәn olan İngiltәrә hökumәtinin 
başçısı Lloyd Corc Azәrbaycanın müstәqilliyini tanımaq tәrәfdarı olmuşdu, 1919-cu ilin 
noyabrında o, ABŞ dövlәt katibinin müavini Polka demişdi ki, “Gürcüstan, Azәrbaycan, 
Ukrayna, Bessarabiya, Baltik әyalәtlәri vә Finlandiya, ola bilsin ki, Sibirin müstәqilliyi 
tanınmalıdır”.
244
 
Lloyd Corcun Azәrbaycanın müstәqilliyinin tanınmasını lazım bilmәsi vә Ermәnistanın 
müstәqilliyini tanımaq mәsәlәsini dilinә  gәtirmәmәsi ermәnilәri çox pәrişan vә narahat 
etmişdi. Bununla әlaqәdar ermәni mәtbuatı yazırdı: “ermәni xalqı böyük tәәssüf hissilә 
bildirir ki, bizim ümidlәrimiz boşa çıxmışdır, uzun müddәt әrzindә bizim yerit- 
diyimiz ingilispәrәst siyasәt nәticәsiz qur-tarmışdır”.
245
 
1920-ci il yanvarın 11-dә Paris sülh konfransının Ali Şurası İngiltәrә xarici işlәr naziri 
Kerzonun tәklifi ilә Azәrbaycanın vә Gürcüstanın müstәqilliyi de-fakto tanıdı. Az sonra 
Ermәnistanın da müstәqilliyi de-fakto tanındı. 
Nәhayәt, Azәrbaycan digәr yeni dövlәtlәrlә yanaşı, Millәtlәr Cәmiyyәtinә  qәbul 
olunmasını xahiş etmişdi. Lakin Azәrbaycan, Ermәnistan vә bir sıra başqa dövlәtlәr hәlә 
de-yure tanınmadığından, onların Millәtlәr Cәmiyyәtinә  qәbul edilmәsi mәsәlәsi 
müvәqqәti dayandırılmışdı.
246
 
Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsinin Azәrbaycanın Millәtlәr Cәmiyyәtinә  qәbul edilmәsi 
mәsәlәsinә heç bir tәsiri olmamışdı. Mәhz de-yure tanınmasına görә Azәrbaycanın 
Millәtlәr Cәmiyyәtinә qәbul edilmәsi tәxirә salınmışdı. hәmin sәbәbdәn dә Ermәnistan vә 
Gürcüstan respublikaları Millәtlәr cәmiyyәtinә qәbul olunmamışdı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Tofiq Köçərli 
- 88 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
6.
 
V Fәsil 
"Dağlıq Qarabağı Azәrbaycan SSR hüdudlarında saxlamaq"! (Qafqaz bürosunun 
qәrarından) 
 
Tariximizi saxtalaşdıranların hamısı iddia edir ki, guya 1920-ci il dekabrın 1-dә 
Azәrbaycan “Dağlıq Qarabağı Ermәnistanın ayrılmaz hissәsi elan etmişdir” vә guya 
1921-ci ildә “Dağlıq Qarabağ mexaniki surәtdә Ermәnistandan qoparılıb Azәrbaycana 
qatılmışdır” (yaxud: bolşeviklәr “ermәni Qarabağını Azәrbaycana bağışlayıblar”). 
Bu iddialar başdan-ayağa uydurmadır vә yalandır. 
Azәrbaycan Cümhuriyyәti silahlı qüvvәlәri Qarabağda daşnak qiyamını 
müvәffәqiyyәtlә yatırdığı bir zamanda Azәrbaycan Sovet Rusiyasının açıq hәrbi 
tәcavüzünә mәruz qaldı. Hәlә 1920-ci il martın 17-dә (martın 17-dә!) V.İ.Lenin Qafqaz 
cәbhәsinin Hәrbi-inqilab  şurasına tapşırmışdı:” Bakını tutmaq (tutmaq! -T.K) bizә 
olduqca zәruridir. Bütün sәyinizi buna verin”. Hәtta aprelin 16-da, hәlә Azәrbaycan 
Cümhuriyyәti sağ ikәn, RSFSR hökumәti A.P.Serebrovskini Azәrneftin rәisi tәyin etmişdi! 
Aprelin 25-dә Levandovski “aprelin 27-dә Azәrbaycan Cümhuriyyәtinin sәr-hәddini 
keçәrәk,  şiddәtli hücumla Bakı quberniyasının  әrazisini tutmaq” haqqında Qızıl Orduya 
әmr verdi. Bu әmәliyyat beş gün әrzindә başa çatmalı idi. Dәmir yolunu tutmaq üçün 
Kürdәmirә yandan süvari dәstәlәri yeridilmәli idi. Xәzәr hәrbi donanmasının komandanı 
Raskolnikova  әmr edilmişdi ki, XI ordu Abşeron yarımadasına yaxınlaşan vaxt, Әlәt 
stansiyası rayonuna desant çıxartsın. 
Sonrası hamıya mәlumdur: Sovet Rusiyası beynәlxalq normaları kobudcasına 
pozaraq Azәrbaycanı işğal etdi. Müstәqilliyi Paris sülh konfransının Ali Şurası tәrәfindәn 
vә bir sıra başqa dövlәtlәr tәrәfindәn artıq tanınmış Azәrbaycan Cümhuriyyәti zorla 
devrildi. Aprelin 28-dә Azәrbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan olundu. 
Yeni hökumәt Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsinә  dәrhal münasibәt bildirdi. Aprelin 30-da 
Azәrbaycan Sovet hökumәti Ermәnistana nota verәrәk, Qarabağ vә Zәngәzur әrazilәrini 
Ermәnistan qoşunlarından tәmizlәmәyi tәlәb etdi. Әks tәqdirdә Azәrbaycan özünü 
Ermәnistanla müharibә  vәziyyәtindә hesab edәcәkdi. Eyni zamanda Qarabağ  vә 

---

Tofiq Köçərli 
- 89 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Zәngәzurda olan Azәrbaycan qoşun hissәlәrinә әmr edildi ki, “hücum dayandırılsın” vә 
әlverişli müdafiә mövqeyi tutulsun.
247
 
Lakin Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsinin vә bir sıra digәr müstәsna  әhәmiyyәtli 
mәsәlәlәrin hәllindә Azәrbaycan Sovet hökumәtinin başçısı  Nәrimanovun işini 
çәtinlәşdirәn vә mәhdudlaşdıran ciddi amillәr var idi. 
Sovet Rusiyası Azәrbaycanın müstәqilliyini tanıdığını elan etmişdi. Lakin 
Azәrbaycanın müstәqilliyi formal xarakter daşıyırdı. Azәrbaycan hökumәti öz 
fәaliyyәtindә sәrbәst deyildi: 
- artıq iyun ayının axırında Lenin “Azәrbaycanın bütün xarici vә daxili siyasәtinә 
rәhbәrliyi” Orconikidzeyә rәsmi hәvalә etmişdi.
248
 Çox hallarda Orconikidze öz iradәsini 
Azәrbaycan hökumәtinә diqtә edir, prinsipial mәsәlәlәrә qeyri ciddi yanaşır onlara 
münasibәtdә ardıcıllıq göstәrmir, özbaşınalıq edirdi vә i.a. Mәsәlәn, irәlidә görәcәyik ki, 
o ilk mәrhәlәdә Dağlıq Qarabağla Zәngәzurun Azәrbaycan әrazisi olmasını vurğulamış vә 
bu  әrazinin “dәrhal vә danışıqsız Azәrbaycana birlәşdirilmәsini” tәlәb etmiş, lakin az 
sonra Zәngәzuru “mübahisәli” saymış, nәhayәt, 1921-ci il iyulun 4-dә Dağlıq Qarabağı 
Ermәnistana vermәk haqqında qәrara sәs vermişdi! 
- Azәrbaycanda Sovet Respublikasıelan olunandan az sonra Moskva Kaminskini, 
sonra Kirovu, sonra da başqalarını Azәrbaycan KP-ә rәhbәrliyә göndәrmişdi. Azәrbaycan 
Zaqafqaziya respublikaları içәrisindә yeganә respublika idi ki, onun kommunist 
partiyasının 1-ci katiblәri ta 1933-cü ilә qәdәr qeyri azәrbaycanlılar olmuşdular. Bu, kadr 
qıtlığı ilә yox, azәrbaycanlılara siyasi etimadsızlıqla bağlı idi. Hadisәlәrin bilavasitә içindә 
olan Nәrimanov 1923-cü ildә RK(b)P MK-yә, Stalinә (surәti Trotskiyә  vә Radekә) 
ünvanlanan mәktubda mәrdi-mәrdanә yazmışdı: “Zәrrö qәdәr dә şübhәm yoxdur ki, AK 
(b)P MK-sı Serqo vә Stalinin simasında biz türklәrә etibar etmir vә Azәrbaycanın taleyini 
ermәni daşnaklarına tapşırır”
249
 Sovet hakimiyyәtinin ilk illәrindә Azәrbaycan Kommunist 
Partiyasının  әn böyük vә  hәlledici tәşkilatı olan Bakı  tәşkilatının bir-birinin ardınca 
rәhbәrlәri olmuş Mikoyan, Sarkis, Mirzoyan addımbaşı Azәrbaycan hökumәtinin başçısı 
Nәrimanova badalaq gәlir, maneçilik törәdirdilәr. “Sapı özümüzdәn olanlar” da onların 
fitnә-fәsadına uyurdular; 

---