www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
74
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
bu romanda insanın sosial varlığına, mənəvi əxlaqi
aləminə nüfuzun meyarı kimi qəbul edilib.
"Yarımçıq əlyazma" romanındakı hadisə və bu
hadisələrin iştirakçısı olan obrazlar "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanındakı zamanın hadisələri və iştirakçıları deyildir.
"Yarımçıq əlyazma"dakı Bayandır xan, Dədə Qorqud,
Qazan xan, Beyrək, Bəkil, Burla xatun, Alp Aruz və s.
obrazlar "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından tanıdığımız
mifik obrazların adını daşıyan çağdaş insanların obrazıdır.
"Yarımçıq əlyazma"dakı zaman mifik Zaman təssüratı
yaradan çağdaş zamandır. Belə bir təəssüratın yaradılması
sücetqurmanın bədii üsulu vasitəsidir. Müəllif bu gün
üçün dil və adqoyma faktorundan məharətlə faydalanmış
və "əlyazma" mətninə yazdığı "ön söz "də özünün bədii
niyyətini məharətlə pərdələyə bilmişdir.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
75
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
Romanın "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı mətninin
sücet xəttinin əsasında belə bir hadisə durur: Məlum olur
ki, Oğuzda casus var və bu casus tutulur. Tutulur, lakin
cəzalandırılmaq əvəzinə sərbəst buraxılır. Bu, cəmiyyətin
başçısı Bayandır Xanda şübhə yaradır və o, casusun kim
tərə-findən buraxıldığını öyrənmək üçün istintaq qurur.
Həmin "istintaq prosesi" romanın sücet xəttinin əsasını
təşkil edir. Bu sücet zahirən romana dedektiv xarakteri
verir və onun oxunaqlılığını şərtləndirən ilkin əlamət kimi
nəzərə çarpır. Lakin sücet xəttinin əsasında duran hadisə
kriminal yox, sosial və mənəvi - əxlaqi xarakterli
olduğuna görə sözügedən cəmiyyətin sosial və mənəvi -
əxlaqi durumunu açmaq üçün tutarlı vasitə olur.
Casusun tutulduğu məqamda onun hərəkətini Oğuza
ağır bir zərbə kimi qiymətləndirən bütün Oğuz bəyləri
sonda onu "günahsız" elan edərək açıb buraxırlar. Çünki
casus Boğazca Fatmanın oğludur və Boğazca Fatma hər
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
76
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
bir Oğuz bəyinə sübut edə bilir ki, bu, elə sənin oğlundur.
Qırx oynaşlı Fatma ilə Oğuz bəylərinin intim
münasibətlərini cəmiyyətin məişət əxlaqının pozulması
kimi qiymətləndirmək olar. Lakin Oğuz bəylərinin öz
şəxsi tale-lərini bütün Oğuzun mənafeyindən üstün
tutmaları və casusu azad edərkən qətiyyən tərəddüd
etməmələri sosial əxlaqı pozulmuş cəmiyyəti görüntüyə
gətirir.
İstintaq prosesində - ağır sınaq qarşısında qalan Oğuz
bəyləri ancaq öz şəxsi taleləri üçün narahatlıq hissi keçirir,
sıravi bəylərdən tutmuş "Oğu-zun dirəyi" Qazana qədər ən
alçaq hərəkətləri belə özlərinə rəva görürlər. Təki
canlarını ölümdən qurtarsınlar, təki tutduqları mövqedən
məhrum olmasınlar.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
77
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
İç Oğuzla Dış Oğuz arasında münasibətlərin getdikcə
daha artıq kəskinləşməsi, kimin başçı olacağı uğrunda
amansız mübarizə, bəylərin daha yüksək rəyasət pilləsinə
ucalmaq üçün qarşısındakını bütün mümkün vasitələrlə
sıradan çıxarmaq istəyi, hətta bunun üçün öz
qadınlarından bir vasitə kimi istifadə etmələri, yalançı
qurğular - oyunlar qurub ad qazan-maları, elin tale yüklü
zamanında min bir bəhanə ilə qaçıb kafir torpaqlarına üz
tutmaları, yurdun ölüm-qalım zamanında belə daxili
münaqişələrin, şəxsi intriqaların birləşməyə mane olması
oxucunun çağdaş zaman və cəmiyyət haqqında
düşüncələrinə stimul verir.
Yaranmış vəziyyətlə bağlı reallığı bütün aydınlığı ilə
dərk edən Bayandır Xanın "artıq uzun zamandan bəri
ikiyə bölünmüş Qalın Oğuzun sözdəki birliyi bu gün niyə
tük qədər nazik oldu?" "Oğuz öncə öz-özünə ehtiram
etməzsə, Arşın Dirək Təkürmü bu ehtiramı qılacaq, ya
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
78
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
Şöklü Məlikmi?" kimi cavabı hamımıza məlum olan ürək
parçalayan ağrılı sualları, "haqsız işlər Oğuzda ayaq açıb
yeriyir", "Oğuz parça-parça olmuş, mənim xəbərim yox",
"suç da ki bizim özümüzdə" kimi qənaətləri sözün
yaşadığımız cəmiyyətdən getdiyinə şübhə yeri qoymur.
"Yarımçıq əlyazma" romanının Dədə Qorqudla bağlı
mətnində zaman da, məkan da, obrazların adı da polifonik
məzmunludur. Təpəgöz obrazı ilə bağlı epizodun daxili
məzmununu açmaqla fikrimizi izah etməyə çalışaq.
Bu epizodda Azərbaycan-erməni savaşının mahiyyəti
ifadə olun-muşdur. Oğuzların Təkgözə və onun qoşununa
qarşı durması kifayət qədər tragik bir vəziyyətin
ifadəsidir. Bu zaman Oğuzların bir-birinin ardınca yol
verdikləri səhvlər - düşmənin qüvvəsini lazımi səviyyədə
qiymətləndirə bilməmək (Qazanın "Təkgözün ləşkərini
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
79
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
mən av edə-edə avlaram" deməsini xatırlamaq kifayətdir),
İç Oğuzla Dış Oğuzun düşmənə qarşı birləşə bilməməsi,
ümumi bəlaya qarşı mübarizədən yayınma faktları və s.
Azərbaycan-erməni savaşındakı məğlubiyyətlərimizin
səbəblərini göz önünə gətirir.
Romandakı Təkgözün dastandakı nəhəng Təpəgözdən
fərqli olaraq "sısqa, biçimsiz birisi" olması, onun gücünün
və qoşununun da real qüvvə yox, sehrlə, əfsunla bağlılığı
bu varlığın kimliyi haqqında müəllif qənaətini
təcəssümləndirir. Fikrimizcə, müəllif "dilləri bizim dil
deyil", "dinləri bizim din deyil" informasiyası ilə bu
qüvvənin kimliyini aşkarlayır, onun gücünün ilğım,
eyforiya olması qənaətini əks etdirir. Təkgözün məhz
Basat tərəfindən öldürülməsində və ona da anası Doğan
Aslanın yardımçı olmasında ermə-niyə qarşı savaşda
qələbənin pozulmamış əxlaqdan keçməsinə üstüörtülü
işarələr var.
Dostları ilə paylaş: |