Tofiq Xəzər
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 91 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə keçməyən, hamı ətrafına öz şahlıq və mürşid mərtəbəsin- dən baxan bir sahibəzzaman, bir şəxsi-müqəddəs idisə və özü də buna sözsüz inanırdısa, Xətai (Xızr olmalıdır - T.S.) bir o qədər həlim, xoşxasiyyət, sülhməramlı insan idi." Lələ Hüseyn bəyin düşüncələri ona görə reallığın bədii ifadəsi kimi səslənə bilir ki, biz onun hər bir hərəkətində və əməlində Şah İsmayıla sonsuz rəğbətini və sədaqətini müşahidə edirik. Çaldıran döyüşündən sonra on il əsirlik həyatı yaşayan Hüseyn bəy Lələnin həyatın hər cür əzablarına sinə gərmək, dözmək gücü verən Şah İsmayıla məhəbbəti, ona qovuşmaq istəyidir. Əsirlik həyatından qurtarıb Şah İsmayılın ayaqları altında ölmək onun üçün ən müqəddəs arzudur. O daim bu arzuya can atır. Lakin "xoşbəxtlik" məqamında faciə ilə üzləşəndə isə- həqiqi Şah İsmayıl əvəzinə oxşarı ilə görüşəndə aldandığını, bütün ümidlərinin puç olduğunu görür. Bu məqamda Lələ Hüseyn bəy cismən ölməmişdən qabaq mənən ölür. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 92 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Lələ Hüseyn bəyin bu hərəkəti bir insan və hökmdar kimi Şah İsmayılın bütövlüyünü, daxili zənginliyini, başqa sözlə kamil insan xarak-terini təcəssüm etdirir. Şah İsmayılla bağlı sücetin real plandakı "oxu"nuşu belədir, lakin bu sücetin yeganə "oxu"nuşu deyil Romana yazdığı "ön söz"lərin birində müəllif Şah İsmayılla bağlı sücetin "daha çox tarixi yox, bədii bir rəvayəti" xatırlatması mülahizəsini də irəli sürür. Bu mülahizə qətiyyən təsadüf kimi irəli sürülmür və demək lazımdır ki, dəqiq müşahidədən doğur. Eyni www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 93 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə zamanda, sücetin mənası ilə bağlı həqiqəti açmaq əvəzinə bir qədər də örtüyə bürüyür, gizləyir. Şah İsmayılla bağlı sücetdəki bioqrafik məzmun müəllif bədii ifadə-sində məqsəd yox, vasitədir. Bu sücetdə müəllif niyyəti başqa bir məzmun qatını önə çıxarır. Şah İsmayılla bağlı sücetin qəhrəmanı polifonik səciyyəlidir. M.Baxtin Dostoyevskinin roman qəhrəmanlarından danışarkən yazır ki, "əgər xəyalən onların içərisində yaşadıqları (yaşatdıqları olmalıdır - T.S.) ideyanı onlardan ayırsaq, onda onların obrazları tamamilə dağılar. Başqa sözlə, qəhrəman obrazı ideya obrazı ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Biz qəhrəmanı ideyada və ideya vasitəsilə g ö r ü r ü k, ideyanı isə qəhrəmanda və onun vasitəsilə g ö r ü r ü k". (M.Baxtin. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 94 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Dostoyevski poetikasının problemləri. Bakı. 2005, səh.124). Şah İsmayılla bağlı sücetdə onun Çaldıran döyüşündən sonra qeybə çəkilməsi bir çox hallarda tarixi həqiqətin təhrifi kimi mənalandırılmışdır. O mənada ki, tarixi mənbələrdə Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayılın bir neçə il hökmranlıq etməsi faktı mövcuddur. Lakin söhbət tarixi yox, bədii materiala münasibətdən gedir. "Yarımçıq əlyazma"da Şah İsmayıl tarixin yox, daxilindəki ideyanın yükünü çəkir, Dostoyevskidə olduğu kimi, "qarşımızda ideyanın obrazı yaranır (Baxtin). Şah İsmayılın bütün hərəkətlərinin məntiqi onun daxilində gəzdirdiyi ideya ilə izah olunandır. Batini saflıq və bütövlük onun əqidəsidir. Bu əqidə onun bütün varlığına hakim kəsildiyi üçün bu əqidə-ideyadan kənarda Şah İsmayıl yoxdur. İnsan batinən saf və bütöv olmalıdır. Şah İsmayılın bu ideyası mənbəyini mənsub olduğu dindən götürür və mahiyyətcə insan həyatının mənası Mütləq başlanğıca bağlılığındadır izahına gəlir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 95 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Şah İsmayıl Çaldıran döyüşündə məğlub olur. Tarixi mənbələrdən də məlumdur ki, Sultan Səlimin qələbəsi daha çox odlu silahın - xüsusən topların hesabına təmin olunur. Şah İsmayıl Sultan Səlimin məhz bu cür qələbəsi ilə barışa bilmir. Şah İsmayıl Sultan Səlimin qələbəsində "şeytani" qüvvənin iştirakını dünyanın nizamının pozulması kimi başa düşür və belə həyatı qəbul etmir. Şahlıq taxtını öz oxşarına verəndə hərəkətinin mənasını belə izah edir: - Biz bir kimsəni aldatmırıq. Batilin bir mənası yoxmuş, əsl məsələ zahirdə imiş. Saxla bunu huşundag Mən bu boyda məmləkəti fəlakətdən saxlaya bilmədim. Mən aradan çıxıram. Niyəsini heç sorma. Bilirsən, qula- www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 96 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə ğıma səs gəldi göydən: "Hamı səni sevənlər burdadı" dedi. Şahi-Mərdanın səsiydi." Bu sözlər ilk növbədə Şah İsmayılın Zamana etirazını ifadə edir. Şah İsmayılın hiylə və məkrdən uzaq təbiəti hiylə və məkr zamanının gəldiyini dərk edincə, hökmdarlıq taxtında oturmağı özünə rəva bilmir. Bu xarakterlə və bu zamanda "bu boyda məmləkəti fəlakətdən saxlaya bilməyəcəyini" başa düşdüyü məqamda "mən aradan çıxıram" deməsi tamamilə məntiqidir və türkün xarakterini dolğunluğu ilə əks etdirir. K.Vəliyev Şah İsmayılı Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyəti ilə Koroğlunun "indi bic əyyamıdı" deyib "koroğluluğunu" yerə qoyması arasında məntiqi əlaqə görməkdə tamamilə haqlıdır: "Çaldıran döyüşü və ümumtürk faciəsinin bir dövrünün dastan dilindəki ifadəsi Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|