Tofiq Xəzər
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 97 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə "Koroğlu"dur". (K.V.Nərimanoğlu. Şah İsmayıl - Sultan Səlim savaşıg "Ulduz", 2004, ¹8, səh. 18). Şah İsmayılın "batilin bir mənası yoxmuş" və Koroğlunun "indi bic əyyamıdı" qənaətləri dəyişən zamana roman və dastan qəhrəmanlarının eyni baxış bucağının əksidir. Bu mənada "Yarımçıq əlyazma"dakı Şah İsmayıl xətti "Çaldıran döyüşü və ümumtürk faciəsinin bir dövrünün" çağdaş nəsr təfəkkürü ilə bədii inikasıdır. "Kitabi - Dədə Qorqud" dastanı ilə Şah İsmayılla bağlı mətni türkün cəngavərlik ruhu, əqidə birliyi - batini təmizlik və Allaha inamın tükənməzliyi ideyası birləşdirir. "Kitabi - Dədə Qorqud" qəhrəmanları ilə Şah İsmayıl dünyası bir-birini tamamlayır, insanın mənəvi-ruhani dünyaya bağlılığının başlanğıcını və sonunu simvollaşdırır, burada "mifdən odlu silahın çıxmasına qədər uzanan zaman yolu bitir" (K.V.Nərimanoğlu. Göstərilən məqaləsi. səh.18.) www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 98 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Tarixə ən ümumi baxış əsasında ədəbi-estetik düşüncəyə nüfuz etməyə çalışan və buna əsasən nail olan tənqidçi Əsəd cahangir ingilis filosofu Frensis Bekon və Əbdülvahid Yəhyanın fikirlərini ümumiləşdirərək yuxarıda haqqında danışdığımız məqaləsində belə bir qənaətə gəlir ki, Allahla insanın vəhdətdə olduğu Əzəli, İlkin həqiqətdən düşüncə iki istiqamətdə sapıb: qədim düşüncənin qəhrəmanı daha çox insansız allah, çağdaş düşüncənin qəhrəmanı isə allahsız insandır. Əsas məsələ isə onların birliyidir. Doğrudur, lakin "insansız allah" qədim düşüncənin qəhrəmanı kimi daha çox Qərbdə özünü göstərib. Şərqin qədim düşüncəsində insan Allaha inamdan kənarda deyil. Şərq düşüncəsindəki sapıntı- insanın allahsızlaşması isə çağdaş zamanın problemidir və bu mənada "doğrudan da əsas məsələ onların birliyidir". www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 99 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Bu mənada Xızr obrazı üzərinə qayıtmaq zərurəti yaranır. Romanla bağlı ilkin təəssüratda o, tarixi surətdir. Mənbələrdə Sultanəli Mirzə Əfşardan Şah İsmayılın oxşarı kimi söhbət açılır. Xızrla Sultanəli Mirzə Əfşarın romanda iki müxtəlif obraz kimi təzahürü birincinin ideya-estetik yükünün tamamilə fərqli olmasından irəli gəlir. Xızr obrazının daşıdığı ikinci estetik yük Şah İsmayıl obrazının simvolikasını açmaqla bağlıdır. Bu mənada Xızr həm də Şah İsmayılın Çaldırandan sonrakı xarakterini ifadə edir. Şah İsmayılın cəngavər obrazı xalqın gen yaddaşında Çaldıran döyüşünə qədərki fəaliyyətiylə təcəssümlənir. Çaldırandan sonra on il yaşayan Şah İsmayıl yox, şair Xətayi idi. Romanın Şah İsmayıl sücetinin bizə diktə etdiyi bu qənaət müəllifin mətnə "subyektiv açıqlamalarından" birinin məzmununa müəyyən aydınlıq gətirir: "Çaldıranda həlak olan Şah İsmayılla Çaldırandan sonra hakimiyyətini on il daha sürdürmüş Şah İsmayıl arasında bir əsas fərq var. O fərq Şah İsmayılın özü ilə onun bənzəri Xızr arasında olan www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 100 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə fərqdir, vəssalam". Bu fikrə şərik olmaqla yanaşı, "Şah İsmayılın özü ilə onun bənzəri Xızr arasında olan fərq"in başqa bir açılışına da diqqət yetirmək lazımdır. Romanda Şah İsmayıl və Xızr başqa-başqa "dünya"ların insanları kimi təcəssüm tapırlar. Müəyyən şərtiliklə bu "dünya"ları allahlı və allahsız insan epoxaları kimi də formulə etmək olar. Şah İsmayıldan fərqli olaraq Xızr Allahı yaddan çıxarıb maddiyyata üz tutan və özünü onda tapan "dünya"ya keçidi təmsil edir. Bu yol mənəvi müflisləşməyə aparır. "Çünki maddi dünyanın mahiyyətində eniş durur." (Ə.cahangir. Göstərilən məqaləsi. səh.244). "Yarımçıq əlyazma" romanındakı Dədə Qorqudla bağlı mətn həmin "eniş" prosesini əks etdirir. Mifoloji obrazların "Yarımçıq əlyazma"dakı müasir həyat planında təsviri dünya ədəbiyyatının təcrübəsi və nəzəriyyəsi baxımından tamamilə başa düşüləndir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 101 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə M.Baxtin Dostoyevskinin yaradıcılığı əsasında polifonik roman nəzəriyyəsini əsaslandıranda bu məsələyə də toxunmuşdur. Baxtin polifonik romanın bir canr kimi dürüst dərk edilməsi üçün onun mənbələrini müəyyənləşdirməyi vacib hesab edir. Buna görə də, "klassik antik dövrün sonuna yaxın və sonrakı ellinizm dövründə zahirən kifayət qədər rəngarəng, lakin daxili qohumluq əsasında əlaqəli olan və ona görə də qədimlərin özlərining "ciddi - gülüş sahə adlandırdıqları çoxsaylı canrları"n (Sofronun mimləri, Sokrat dialoqları, Menipp satirası və s. - T.S.) üç əsas xüsusiyyətinin polifonik romanın formalaşmasındakı ciddi əhəmiyyətini xüsusi nəzərə çarpdırırdı. Birinci xüsusiyyət kimi, o, göstərirdi ki, mifik qəhrəmanları və keçmişinin simaları bu canrlarda bilərəkdən və xüsusi olaraq müasirləşdirilmişdir və onlar bitməmiş müasirliklə familyar təmas məkanında hərəkət edir və danışırlar. Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|