www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
108
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
edirəm ki, "nədir postmodernizm?" sualına qismən də
olsa aydınlıq gətirmək üçün iki yol vardır. Birinci yol
problemə yanaşmanın antipostmodern yoludur və bu yol
postmodernizmin tarixi inkişafını təsbitləyir. Digər yol
isə fəlsəfi (və ya antifəlsəfi) mövqeli kortəbii
postmodernist hesab olunan düşünərləri
müəyyənləşdirməkdir. Burada hər iki yolu birlikdə
incələməyə cəhd edəcəyəm.
Postmodernizmin geneologiyası
Postmodern mütəfəkkirlərin əksəriyyəti fransızdır.
Bəziləri onun kökünü Əlcəzair Müstəqillik Müharibəsində
və ya xalq arasında mini-inqilaba səbəb olmuş 1968-ci
ilin may Paris tələbə iğtişaşlarında axtarır. Həqiqətən də,
bu hadisələr əksər postmodernistlər üçün mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Buna baxmayaraq, biz modernizmə
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
109
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
(və onun dəlil ilə sübüt etmə, rasionallıq, elmilik,
obyektivlik, proqres və s. kimi prinsiplərinə) hərtərəfli
antipatiyanın Fridrix Vilhelm Nitsşenin əsərlərində
formalaşdığını görürük. Burada Nitsşeni müzakirə etmək
çox vaxt aparardı. Ona görə də daha yaxşı olar ki,
"Zərdüşt belə demişdir" əsərindən onun antimodernizm
mövqeyini ifadə edən sitat gətirək:
"Ey insanların ən müdriki, səni nə vadar edir, səndə nə
belə həvəs doğurur ki, sən "iradəni həqiqətə" çağırırsan?
Bütün varlığın dərk edəni iradədir! Ona görə də mən sənin
iradəni səsləyirəm! Hər şeydən öncə, sən sağlam
inamsızlıqla, şübhələrinlə bütün varlığı dərk etmək
istəyirsən, əslində, bu ağlasığandımı? Əslində, o gərək
bütün gücünü sərf edib özünü sənə uyğunlaşdırsın! Belə
iradəyə iradən qabildir. O gərək ağlın güzgüsü və əks
etdirəni kimi cilalı, tabe olan ağıl olsun. Ey insanların ən
müdriki, sənin iradən belə olmalıdır. O, səni güclü
olmağa aparan iradədir. O sənin yaxşılıq, pislik
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
110
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
söhbətlərindən də cilalıdır. Sən qarşısında diz çökülə
biləcək dünya yaratmaq istəyirsən: bu sənin son
məqsədin, arzun və həvəsindir".
Postmodernizmin spesifik geneologiyasının inkişafında
mühüm rol oynamış mütəfəkkirlərdən biri də Martin
Haydegerdir. Onun əsərləri modernist özündənəminliyə
qarşı Nitsşe hücumlarının davamıdır:
"...hər hansı bir şey barəsində fikir onun səbəbini biləndən
sonra doğur, eşq olsun əsrlərə, düşüncənin inadcıl
düşməninə".
Migel Fukonun da yaradıcılığını burada nəzərdən
qaçırmaq olmaz. Əsərlərini uzun-uzadı şərh etməkdənsə,
ondan daha kəskin sitat gətirəcəm:
"Ayinlərimizin nə üçün tamamilə atributiv, istehzalı,
yorucu oyunlarla dolu olmasının, çirkli, uzunsaçlı və
saqqallı olmağın, oğlanın qıza bənzəməsinin yaxşı əlamət
sayılmasının səbələrini bilməkdən ötrü onları nəzərdən
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
111
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
keçirmək lazımdır. Biri gərək bu ayinləri məsxərəyə
qoyub onları ifşa hədəfinə çevirsin, onları kökündən
dəyişdirib bizi əsarətdə saxlayan bu sistemi ləğv etsin.
Məni narahat edən elə budur. Mən əsərlərimdə məhz
buna nail olmaq üçün çalışıram".
Haqqında danışacağım sonuncu şəxs bəlkə də
postmodernizmin kuliminasıyası və mücəssəməsidir. O, J.
Derridadır. Onun əsərlərinin əksəriyyəti mahiyyətcə
anlaşılmazdır. Bunun səbəbi Derridanın dilin sonsuz məna
oyunu və dinamikliyini nəzərə çarpdırmaq istəməsidir.
Ümidvaram ki, Derridadan gətirdiyim aşağıdakı nümunə
anlaşılan olacaq:
"Metafizika – Qərb mədəniyyətini əks etdirən ağ
mifologiyadır. Ağ kişi öz idiomu olan "mif"ə, Hind-
Avropa mifologiyasına, "loqos"una yiyə durur. Bu
ümumbəşəri model üçündür. Lakin bunun üçün o, hələ də
Səbəbi geri çağırmağı arzulamalıdır".
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
112
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
Derridanı poststrukturalist də adlandırırlar. Ona görə ki,
bəziləri postmodernizmlə poststrukturalizmi sinonim
hesab edir. Məncə, bunlar arasında bircə fərq vardır. Belə
ki, postmodernizm modernizmin rasionalizm, elmilik və
obyektivlik prinsiplərini kəskin surətdə inkar edir.
Poststrukturalizm isə dilin universal strukturları vardır ki,
həyat və düşüncə faktorunu köklü surətdə müəyyən edən
də bu strukturlardır prinsipini iddia edən strukturalizmə
qarşı çıxır. Derridaya görə, bu hər iki cərəyanın Qərb
intellekt ənənsinin əksər prinsiplərini rədd etməklə gəldiyi
nəticə qismən üst-üstə düşür.
Alan Mecilin təbirincə desək, bu dörd "peyğəmbərin
ekstremistliyi" hazırkı postmodernistləri modernizmə
qarşı çıxmağa ruhlandırır. Bu geneologiya bizdə
postmodernizmin kökləri barədə az da olsa, təəssürat
yaradır, lakin postmodernizmin özü barədə az şey deyir.
Buna görə də biz kələfin ucunu postmodern yazarların
əsərlərində axtaraq.
Dostları ilə paylaş: |