Tofiq Xəzər
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 205 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə S.Əsədullayevin qənaəti belədir: "O (yəni tənqid - R.U.) özündə bədii-obrazlı təfəkkürün ünsürlərini toplayaraq nəinki bədii obrazlarla əməliyyat aparır, həmçinin obrazlarla "düşünür" ki, bu da onu ədəbiyyata (incəsənətə) yaxınlaşdırır". S.Vayman isə "Min dənə ev dovşanı - hələ fil demək deyil" polemik məqaləsində yazır ki, "mənim dərin inamıma görə, tənqid yalnız bu şərtlə tam şəkildə obyektiv ola bilər; əgər o bədiidirsə, əgər o, yazıçı və onun auditoriyası ilə incəsənət dilində söhbət etməyi öyrənirsə". Fikrimizcə, tənqidi bədii-obrazlı idrakın məhsulu hesab etmək qətiyyən düz deyildir. Axı, görəsən, tədqiqatçılar "tənqid bədiidir", "tənqid incəsənət dilində danışır" deyərkən, konkret olaraq məhz nəyi nəzərdə tuturlar? Tənqidin bütün mövcud mahiyyəti - onun daxili strukturu, təhlil-araşdırma qanunauyğunluqları, fikri prosesin dinamikası, obyektiv dəyərləndirməyə meyli, nəzəri-metodoloci xassəsi... bu tezislərin doğruluğuna inamı azaldır. Bəlkə müəlliflər burada tənqidin obrazlı dilə meylini, emo-sional-polemik keyfiyyətini nəzərdə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 206 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə tuturlar? Lakin yenə də saysız-hesabsız faktlar həmin konsepsiyanın xeyrinə olmayacaqdır... Bu faktlardan birisi: XVII əsrdə Qərbi Avropa fəlsəfəsində elmşünaslıq üçün ciddi metodologiya hazırlandığı bir vaxtda F.Bekon elmdə idrakın üç yolunu - "hörümçək yolu", "qarışqa yolu", "arı yolu" obrazlı ifadələri ilə müəyyənləşdirmişdir. Özü də təsəvvür edin ki, söhbət elmi metodologiyanın sistemləşdirilməsindən gedirdi. Həm də bu xüsusiyyətə təkcə F.Bekonda - rasional fəlsəfənin nü-mayəndəsinin yaradıcılığında rast gəlmirik. Bu xüsusiyyət ictimai elmlərin, demək olar ki, hamısında özünü qabarıq şəkildə göstərir. Obrazlı mühakimə və deyim tərzi mütəfəkkir şəxslərin yaradıcılığının daxili mahiyyətindədir. ...Deməli, ictimai elmlərdə nə dərəcədə bədiilik varsa, onlar nə dərəcə "bədiidirsə", tənqiddə də eyni dərəcədə bədiilik vardır və o da eyni dərəcədə "bədiidir". Və əsas məsələ budur ki, tənqid varlığın obrazlı qavranılması www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 207 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə deyildir. Tənqidi fikrə olan tələbatın əsasında obrazlı təfəkkür hadisəsinə - bədii ədəbiyyata və incəsənətə münasibət göstərmək zərurəti dayanır. Prof. M.S.Kaqan isə bu tələbatın xarakterini başqa şəkildə izah edir. O belə hesab eləyir ki, bədii əsəri qavrayan insanın şüurunda "özünüifadə", özünütəcəssü-metdirmə tələbatını doğuran "kommunikativlik fermenti" (Kaqanın fikrincə, bu "ferment" bədii şüurun təbiətindədir) real həyatiləşmə yolları arayır və "bunu məhz bədii formada edə bilməyəndə, o, bədii-tənqidi formada, inter-pretasiya formasında həmin məqsədin həyata keçməsinə nail olur". Professorla razılaşmaq heç cür mümkün deyil... Çünki incəsənətə tənqidi reaksiya, onun tənqidi-estetik dəyərləndirilməsi bədii təfəkkür prosesindən yox, tənqidi- idraki fəaliyyətin öz daxili qanunauyğunluqlarından törəyir. Doğrudanmı, tənqidçi məhz bədii əsər yaza bilmədiyindən, öz fikirlərini bədii formada ifadə edə bilmədiyindən tənqidi formanı seçir?! Xeyr. Bu, tənqidin sırf subyektiv dəyərləndirilməsidir. Axı, tənqidçi, demək www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 208 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə olar ki, heç vaxt belə bir zərurət, alternativ qarşısında qalmır. Bəzən elə olur ki, tənqidçi yenicə oxuduğu bədii əsərdə indiyəcən heç üzərində düşünmədiyi yeni bir problemlə qarşılaşır və həmin problemi öyrənərək, mənimsəyərək öz baxışlarını irəli sürür. Tənqidi fikrə, tənqidi özünüifadəyə olan daxili estetik tələbat bədii özünüifadənin mümkün olmadığı yerdə meydana çıxmır. Onun təzahür səbəblərini belə bir alternativdə axtarmaq təşəbbüsünün özü yanlışdır və tənqidi bədii idrak hadisəsi saymağın ifrat nəticələrindəndir... Çünki tənqidi fikir bədii özünüifadə zərurətindən deyil, sosial-estetik fenomen olan tənqidi idrakın qnoseoloci özülündəki özünüifadə (subyektiv əsas) və ictimai fikri ifadə (obyektiv əsas) zərurətindən törəyir. Bədii hadisə bu mürəkkəb psixoloci "struktura" təsir edir, "qıcıqlandırır" və tənqidi idrakın fəaliyyətə başlamasına təkan verir. Bu elə bir reflektiv prosesdir ki, biz onun cürbəcür təzahür formalarını varlığın predmet və hadisələrinə münasibət göstərmək www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 209 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə istəyən müxtəlif idrak fəaliyyəti növlərində də (fəlsəfi, sosioloci, estetik, elmi və s.) görə bilərik... "...Tənqid - elmdir" deyən konsepsiya ilə yalnız o mənada mübahisə etmək olar ki, o, tənqiddəki elmi mahiyyətin seçilənliyini əsaslandırmır, onu digər ictimai elmlərlə, hətta dəqiq elmlərlə eyni cərgədə qoyur. Halbuki tənqiddə elmi xassə yalnız bir həlledici məqamda təzahür edir - bədii hadisə dəyərləndirilərkən obyektiv tənqidi təhlil və baxışın həyatiləşməsində. Tənqidin nəzəri və metodoloci strukturunda isə (bu, tənqidi-idraki fəaliyyətin özəyini təşkil edir) elmi-tədqiqi analiz metodu öz yerini, mövqeyini müxtəlif səviyyələrdə təzahür edən emosional, polemik, interpretativ tənqidi təhlilə güzəştə gedir. Dərketmə formasındakı digər fərqlərlə yanaşı, həm də belə fərqli metodoloci istiqamətlərinə görə də tənqidi ədəbiyyatşünaslığın tərkib hissəsi saymaq mümkün deyil... Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|