www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
891
E-antologiya:
çağdaĢ filoloji materiallar
çatdıra bildi. Üstəlik, özü də içərisində yaĢadığı mühitin
bütün yasaqlarına, cəhalət və fanatizmin bütün təpkilərinə
baxmayaraq, Tiflis azərbaycanlıları arasında milli
təəssübkeĢliyi ilə seçilən ictimai bir Ģəxsiyyət,
Azərbaycanda qadın hərəkatının ilk təĢkilatçılarından biri
kimi tanındı.
Onun bütünlükdə xalqımız və mədəniyyətimiz qarĢısında
xidmət adlandırıla biləcək nəcib, xeyirxah addımı isə Cəlil
Məmmədquluzadə ilə Həmidə xanım CavanĢirin
həyatında oynadığı mühüm rol sayılmalıdır. Hər cəhətdən
biri-birlərinə layiq olan, bəlkə də illərlə bir-birlərini
arayıb-axtaran bu iki nəcib insan məhz Səkinə xanımın
sayəsində talelərini birləĢdirmiĢ, xoĢbəxt ailə həyatı
qurmuĢdular.
Səkinə xanımın - Sofya ġahtaxtinskayanın həyatının Ġsa
Sultandan sonrakı dövrü ilə bağlı müəyyən məlumatlara
Həmidə CavanĢirin "Cəlil Məmmədquluzadə haqqında
xatirələrim" adlı memuarlarında təsadüf etmək
mümkündür.
Bu iki açıq fikirli və ziyalı xanımın dostluğu, çox güman
ki, Qarsdan baĢlamıĢdı. Çünki Həmidə xanımın birinci əri,
rus ordusunun podpolkovniki Ġbrahimbəy Davatdarov da
XIX əsrin 90-cı illərində bir müddət bu Ģəhərdə qulluq
etmiĢdi. Hətta onların sonrakı talelərində də kədərli bir
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
892
E-antologiya:
çağdaĢ filoloji materiallar
bənzərlik vardı - Səkinə xanım kimi Həmidə CavanĢir də
həyat yoldaĢını erkən itirmiĢ, övladlarını - oğlu Müzəffəri
və qızı Minanı təkbaĢına böyütməli olmuĢdu.
Görünür, sonrakı illərdə biri-birlərindən uzaq yaĢasalar da,
aralarındakı əlaqələr heç vaxt qırılmamıĢdı. 1905-ci ilin
sentyabrında qızı Mina xanımı Tiflisdəki Nücəba Qızlar
Ġnstitutuna, sınaq imtahanlarına gətirən Həmidə xanım
Ģəhərdə baĢqa yerə deyil, Sofya ġahtaxtinskayanın
Krasnoqorskaya küçəsindəki evinə düĢmüĢdü.
Bəlkə də taleyin qəribə və sirli təsadüfi idi ki, Cəlil
Məmmədquluzadə də həmin küçədə yaĢayırdı. Doğrudur,
o, hələ adını əbədiləĢdirən "Molla Nəsrəddin" jurnalının
nəĢrinə baĢlamamıĢdı. Azərbaycanlı Ģagirdləri
gimnaziyaya hazırlaĢdıran kiçik bir pansionat saxlayırdı.
Eyni zamanda, Ömər Faiq Nemanzadə və MəĢədi Ələsgər
Bağırovla birlikdə "Qeyrət" adı verdikləri mətbəəni
iĢlədir, burada müxtəlif kitablar, broĢüralar, elanlar,
blanklar və s. çap edirdilər.
Cəlil Məmmədquluzadə ilə Səkinə-Sofya xanımın tanıĢlıq
əlaqələri və aralarındakı səmimi münasibət də diqqəti cəlb
edir. Çox güman ki, illərlə davam edən həmin ünsiyyət
hələ Ġsa Sultanın sağlığından baĢlanmıĢdı. Mirzə Cəlil
sonralar da həmyerlisi və dostunun ailəsini heç vaxt
yaddan çıxarmamıĢ, imkanı daxilində onlara arxa və
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
893
E-antologiya:
çağdaĢ filoloji materiallar
dayaq olmağa çalıĢmıĢdı. Ġkinci nikahla Məhəmməd ağa
ġahtaxtinskinin dul bacısı Nazlı xanıma evləndikdən sonra
isə onun qollu-budaqlı ġahtaxtinskilər ailəsi ilə qohumluq
əlaqələri yaranmıĢdı.
Tezliklə Həmidə xanımın qızını Nücəba Qızlar Ġnstitutuna
qəbul etdilər. Həmin ərəfədə Səkinə xanımın iki qızı -
Fatma Banu ilə Nazlı Banu da bu institutda oxuyurdular.
Ailənin böyük qızı Leylabəyim isə artıq orta təhsilini baĢa
vurmuĢdu və ali təhsil almaq üçün Peterburqa getməyə
hazırlaĢırdı.
Həmidə xanımın Tiflis səfərindən əsas məqsəd yalnız
övladının təhsil məsələsini yoluna qoymaq deyildi. O,
atası Əhmədbəy CavanĢirin əlyazmalarını - orijinal
əsərlərini və rus klassiklərindən tərcümələrini kitab
Ģəklində çap etdirmək istəyirdi. Bu, 1903-cü ildə həyatdan
köçən Ə.CavanĢirin qızından son təmənnası idi.
Tiflisdəki tanıĢları bu kitabın nəĢri ilə əlaqədar "Qeyrət"
mətbəəsinin müdiri Mirzə Cəlilə müraciət etməyi
məsləhət görmüĢdülər. Tezliklə (Həmidə xanım birgə
həyatlarının baĢlanğıcı olan bu tarixi dəqiqliklə yadında
saxlamıĢdı - həmin gün 1905-ci il oktyabrın 13-ü idi)
Sofya xanımın dəvəti ilə Mirzə Cəlillə Ömər Faiq
Nemanzadə ġahtaxtinskilərin mənzilinə gəlmiĢ və burada
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
894
E-antologiya:
çağdaĢ filoloji materiallar
əlyazmasının çapı ilə bağlı məsələni birlikdə müzakirə
etmiĢdilər.
Ġlk baxıĢdan diqqəti o qədər də cəlb etməyən bu faktın özü
də Sofya xanımın Tiflisdəki Azərbaycan mədəni mühiti və
milli ziyalılarla əlaqəsinin bir göstəricisidir.
Mənsub olduqları xalqın Qafqazdakı digər qonĢularla
müqayisədə geriliyini, mədəni-ictimai həyatdakı
mövqelərinin zəifliyini Tiflis Ģəraitində daha aydın görən
və bundan həqiqi üzüntü duyan bu dörd nəfər ziyalı Ģəxs -
iki kiĢi və iki qadın 1905-ci ilin həmin 13 oktyabr axĢamı
yalnız əlyazmasının çapını müzakirə etməmiĢ, həm də
dövrün Azərbaycan gerçəkliyinin bir sıra mövzuları
ətrafında fikir bölüĢmüĢdülər.
Mirzə Cəlil Tiflisdə Müsəlman Qadın Xeyriyyə Cəmiyyəti
yaratmaq təklifini irəli sürmüĢdü. Həm Sofya xanım, həm
də Həmidə xanım bu ideyanı, necə deyərlər, göydə
tutmuĢ, vaxt itirmədən onu necə həyata keçirmək yolları
üzərində düĢünməyə baĢlamıĢdılar.
Həmidə xanımın "Xatirələri"ndə oxuyuruq: "Bu fikir çox
xoĢumuza gəldi. Dərhal onun həyata keçirilmə yollarını
aramağa baĢladıq. Sofya xanım Tiflis sakini kimi Ģəhərin,
demək olar ki, bütün müsəlman ziyalı ailələrini tanıyırdı,
ünvanlarını bilirdi. O, diqtə etdi, mən yazmağa baĢladım.
45 ailənun siyahısını tutduq. Ertəsi gün fayton
Dostları ilə paylaş: |