Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Nərimanov, keçən əsrin 50-70-cı illərindən bizə tanıĢ olan müasirlərimizdir. Çingiz Hüseynovun, eləcə də digər tanınmıĢ rusdilli yazıçılarımızın əsərlərində canlanan milli xarakterlər, milli kolorit, bizə tanıĢ olan müasirlərimizin obrazları bir daha sübut edir ki, milli-mənəvi varlığımızın təcəssümündə əsas amil yazıçının bədii təfəkkürünün xarakteridir. Çingiz Hüseynov bu mənada əsl milli yazıçıdır. Yazıçının altmıĢ-yetmiĢinci illərdə qələmə aldığı "Mənim bacım", "Novruzgülü", "Dəniz havası", "Adını demədi", "Qızıl" povestlərində mənəvi-əxlaqi axtarıĢlar mövzusu diqqət mərkəzində idi. Həmin əsərlər 60-70-ci illər Azərbaycan nəsrinin o mövzuda ən uğurlu əsərləri ilə bir sırada durur. Çingiz Hüseynovun təsvir etdiyi qəhrəmanlar mənəvi və əxlaqi gözəlliyi təmsil edirdilər, cəmiyyətdə baĢ verən hadisələr bu qəhrəmanların həyatında dərin iz buraxırdı və gerçəklik onların fərdi aləmində əks olunurdu.Yazıçının əsərləri nəsrimizdə yaranan lirik-psixoloji təmayülü təmsil edirdilər. Onun əsərlərinin qəhrəmanları həyatdakı mənfiliklərin, eybəcərliklərin əhatəsində yaĢasalar da, mənən təmiz olduqları üçün insanların mənəvi aləminə təsir etmək qüdrətinə malik idilər. Sevgi, məhəbbət bu qəhrəmanların
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
qoymayaraq mühitə də mənəvi gözəllik bəxĢ edirdilər. "Mənim bacım" povestindəki Solmaz sevmədiyi bir oğlana-Abbasa niĢanlanıb, "Novruzgülü"ndə isə Novruz ərli bir qadına-Məryəmə aĢiq olub. Hər iki hadisə onların yaĢadığı mühit üçün gözlənilməzdir - Ģüurlarda kök salan əxlaqi təsəvvürlərə ziddir. Lakin onlar mühitin deyil, ürəklərinin hökmüylə hərəkət edirlər. "XoĢbəxt sonluq" heç də asanlıqla baĢa gəlmir, gərgin daxili sarsıntılardan, mühitin mənəvi təzyiqlərindən, ailələrdəki dedi- qodulardan, münaqiĢələrdən keçərək baĢ verir. Ürəyin qanunları mühitin qanunlarına qalib gəlir. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, 60-70-ci illər Azərbaycan nəsrində bu tipli qəhrəmanlar az deyildi və onlar həmin dövrün müsbət qəhrəmanları kimi xarakterizə olunurdular. Xatırlayaq Mirzə Ġbrahimovun "Mədinənin ürəyi" hekayəsindəki Yavər və Mədinəni, Ġlyas Əfəndiyevin "Körpüsalanlar" povestindəki Səriyyə və Qəribcanı, "Dağlar arxasındakı üç dost" romanındakı Səlimə və ġahları, Elçinin "Bir görüĢün tarixçəsi" povestindəki Məmmədağa və Məsməxanımı... Bunlar 60-70-ci illər Azərbaycan nəsrində yeni tipli qəhrəmanlar idi. Çingiz Hüseynovun yaradıcılığını mərhələlərə və mövzulara görə qruplaĢdırmaq fikrində deyilik. Ancaq
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
təkamül baxımından izləmək daha münasibdir. Belə ki, Ç.Hüseynov yaĢadığı dövrün mənəvi-əxlaqi problemlərini bədii nəsrdə uğurla əks etdirəndən sonra cəmiyyəti narahat edən sosial problemlərə müraciət etmiĢ, "Məhəmməd, Məmməd, MəmiĢ" və "Ailə gizlinləri" romanlarını qələmə almıĢdır. Bu əsərlərin geniĢ təhlilindən imtina edib yalnız bir neçə kəlmə ilə kifayətlənəcəyik: istər "Məhəmməd, Məmməd, MəmiĢ"də, istərsə də "Ailə gizlinləri"ndə müəllif artıq öz böhranlı çağlarını yaĢayan bir quruluĢun kritik həddə çatan, cəmiyyəti mənəvi depressiyaya sürükləyən mənfi, neqativ halları kəskin tənqid hədəfinə çevirmiĢdir. Təsvir olunan hadisələr daha çox Azərbaycan ictimai gerçəkliyi ilə bağlı idi. "Məhəmməd, Məmməd, MəmiĢ"də böyük bir ailə təsvir olunur, ailənin baĢçısı Xasay vaxtilə hambal oğlu olmuĢdur, lakin öz Ģəxsi "fərasəti" sayəsində Ģəhər nəqliyyatına rəhbərlik edən bir vəzifə sahibinə qədər yüksəlmiĢdir. Yüksəldikcə də insanlıq cəhətdən pillə-pillə aĢağı enmiĢ, həmiĢə öz Ģəxsi taleyini düĢünmüĢdür. O, ilk arvadı Hüsniyyəni "xoĢluqla" boĢayandan sonra ikinci dəfə oğlu Gülbalanın sevgilisi Rəna ilə evlənmiĢ, üçüncü dəfə də Nigara meyil etmiĢdir. Xasay öz qardaĢlarının da firavan dolanması üçün Ģərait yaratmıĢ, kasıb bacısı oğlu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
MəmiĢ öz "doğmalarına" qarĢı mübarizə aparır, amma təbii ki, qalib gələ bilmir, faciəli Ģəkildə həlak olur. Əsərin belə bir bədbin sonluğu o zaman bir çox etirazlara səbəb olmuĢdu. Axı, "müsbət" qəhrəman qalib gəlməli idi. Çingiz Hüseynov isə belə bir Ģablon sonluqdan imtina etdi və əsl həqiqəti yazdı. Eyni dövrdə yazıçı paralel olaraq "Labüdlük" povestini və "Fətəli fəthi" tarixi romanını yazmıĢ, son illərdə isə N.Nərimanovun həyatından söz açan "Doktor N" romanını çap etdirmiĢdir. Müasir mövzulardan tarixə müraciət isə səbəbsiz deyil - Çingiz Hüseynov xalqımızın milli-mənəvi Ģüurunun təĢəkkülü və intibahında böyük rol oynamıĢ Mirzə Fətəli Axundzadəni və görkəmli Ģəxsiyyət, inqilabçı demokrat Nərimanovu yaĢadıqları əsrlərin fövqündə, ucalığında dərk edir, belə bir fikri aĢılayır ki, bu Ģəxsiyyətlərin yaĢadığı faciələr təkcə onların Ģəxsi faciələri deyil, həm də mənsub olduqları xalqın faciəsi olmuĢdur. Çingiz Hüseynovun bir nasir kimi püxtələĢməsi bu əsərlərdə daha bariz nəzərə çarpır. Belə ki, o, ilk əsərlərində daha çox realist təsvir üsuluna üstünlük verirdi, "Fətəli fəthi"ndə isə bu üsluba Ģərtilik elementləri və bədii təsvirdə yeni formalar qarıĢır. Görkəmli tənqidçi YaĢar Qarayev yazırdı ki: "Ona (Ç.Hüseynova- V.Y.)
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
fikirlərin gözlənilməz dalğaları ilə publisistik passajlarla, "sənədli təxəyyüllə" və bədii hipotezlərlə münbitdir. Müəllif M.F.Axundovun mənəvi aləminə daha dərindən nüfuz etməyə kömək göstərən heç nədən imtina etmir, yeri gələndə, fantastik üsula da, qroteskə də, simvollara da bol-bol yer ayırır. Çingiz Hüseynovun təsvirində qəhrəman çox tez-tez gərgin mənəvi halların, yuxu və xatirələrin, təsadüfi təxəyyül və hipotezlərin bədii büllurundan görünür". "Fətəli fəthi" haqqında Azərbaycan nəsrinin uğurlu bir nümunəsi kimi söz açan məqalələrə də istinad edə bilərdik. Amma yaxĢı olar ki, Çingiz Hüseynovun romanla bağlı özünün fikirlərinə müraciət edək: "Əsər- sənədli fantaziyadır-yəni, sənədlər üzərində qurulmuĢdur, heç bir uydurmaya yol verilməmiĢdir, amma sənədlər "müasir gözlə" oxunmuĢdur. Axundovun gələcəyi bizə məlumdur, bu gələcəkdən geriyə baxanda görürük ki, Axundovun siması böyük və ucadır, lakin faciəsi də ildən- ilə böyüyür və günah Axundovda deyil, zəmanədədir. Əlbəttə, onu deməliyəm ki, mən Axundovu və xalqımızı rus dili vasitəsilə çalıĢdım dünyaya tanıtdıram, Axundovun xarakterini tipikləĢdirib ĢiĢirtmiĢəm, ucaltmıĢam-dahilərin ziddiyyətləri dərin və bəĢəri olur,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
biləcək kimi vermiĢəm, bəlkə də Nikolayın Fətəlidən heç xəbəri yox idi, amma ola bilərdi, bütün bunları Ģrift yolu ilə vermiĢəm, kursivlə və bütün bu "ola biləcəklər tarixə zidd deyil, o dövrə aiddir". Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, "Fətəli fəthi" Azərbaycan nəsrində tarixə, tarixi Ģəxsiyyətlərə artıq yeni bir münasibətin formalaĢdığından xəbər verirdi və biz həmin illərdə Ġsa Hüseynovun "MəhĢər", sonrakı illərdə Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü", Elçinin "Mahmud və Məryəm" romanlarında bunun əyani Ģahidi olduq. Çingiz Hüseynovun "Doktor N" romanı (1998) Azərbaycan nəsrində N.Nərimanova həsr olunan ilk romanlardan biridir. Bundan xeyli əvvəl Mirzə Ġbrahimov "Pərvanə" romanını qələmə almıĢdı, lakin həmin romanda Nərimanovun həyatının yalnız birinci dövrü (uĢaqlıq və gənclik illəri) əks olunmuĢdu. Ġki hissəli "Doktor N"də isə Nərimanovun həyatı, mübarizələrdə keçən ömrü az qala addım-addım izlənir. Amma burada tərcümeyi-hal faktları sadalanmır, bəzi tarixi romanlarda olduğu kimi "bədii avtobioqrafiya" yaratmır. Roman o yerdən baĢlanır ki, Nərimanov 1925-ci ilin qarlı-çovğunlu bir günündə soyuq tramvayda Kremlə gedir. Gecə o, qarıĢıq yuxular görüb, indi ömrünün ötüb keçən illərini xatırlayır. Bu illər
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
ilə silahdaĢ və həmfikir olmuĢ, bəziləri ilə münaqiĢəyə giriĢmiĢ, bəzilərinin isə açıq düĢmənçiliyini hiss etmiĢdir. Kimdir bunlar? Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Nəsibbəy Yusifbəyov, ġaumyan, Məmməd Əmin Rəsulzadə,Kirov, Mikoyan, Orconikidze, Stalin, Lenin... bir sözlə, dostlar və düĢmənlər. Müəllif Nərimanovu məhz bu dostlar və düĢmənlər əhatəsində təqdim edir, Nərimanovun Azərbaycan naminə, onun tərəqqisi yolunda çəkdiyi əziyyətlərini, bu yolda sevinclərlə bərabər təqiblərlə, təzyiqlərlə, sürgünlərlə üzləĢməsini bütün roman boyu izləyir. Ancaq, "Fətəli fəthi"ndə olduğu kimi bu romanda da təhkiyə ənənəvi üslubda deyil, assosiativ tərzdədir, daha doğrusu, "Ģüur axını" Ģəklində davam edir. Ona görə də Ç.Hüseynovun romanları üslubu baxımından yeni tiplidir. Roman haqqında söz açan bir çox müəlliflər sübut etməyə çalıĢırlar ki, romanda bir yox, iki qəhrəman var. Belə ki, romanın birinci hissəsində Nərimanov, ikinci hissəsində isə Məmməd Əmin Rəsulzadə əsas qəhrəman kimi təqdim edilir. Doğrudur, romanın ikinci hissəsində Nərimanovla müqayisədə Məmməd Əminə bir qədər çox yer verilir, burada məqsəd heç də Nərimanovu kölgədə qoymaq deyil. Sadəcə olaraq, müəllif Azərbaycanın taleyi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
tutduğunu nəzərə çarpdırmaq istəmiĢdir. Nərimanov - bu böyük insan həm də faciəli Ģəxsiyyət olmuĢdur. Onun Lenin ideyalarına böyük inamı var idi, ancaq Moskvada bu inamın get-gedə sarsıldığını hiss edir. Çingiz Hüseynov bəlkə elə bu səbəbdən əsərini "faciə romanı" adlandırmıĢdır. Doğrudan da böyük insanların faciələri də böyük olur və romanı oxuduqca biz bunu daha aydın hiss edirik. ...Çingiz Hüseynovdan söz açanda onun nəsr yaradıcılığı ilə yanaĢı, həm də keçmiĢ SSRĠ məkanında tanınmıĢ bir ədəbiyyatĢünas olduğunu (bu sahədə fəaliyyəti indi də davam edir) da unutmuruq. Onun sovet ədəbiyyatının müxtəlif problemləri, eləcə də milli ədəbiyyatların ən aktual məsələləriylə bağlı onlarla məqaləsini xatırlamaq olar. Deyək ki, o, Ģöhrətli yazıçı adının arxasında gizlənən ədəbiyyatĢünaslardan olmamıĢdır, filologiya elmləri doktoru, professor Çingiz Hüseynovun elmi-nəzəri fikirləri həmiĢə mötəbər sayılmıĢdır. Çingiz Hüseynov uzun müddət SSRĠ Yazıçılar Ġttifaqında milli ədəbiyyatlar üzrə məsləhətçi olmuĢdur (1955-1972). Onun həmin illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı gördüyü iĢlərin sayı və sanbalı ancaq fərəh doğurur. Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatının təbliği,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
respublikalarda yubileylərinin keçirilməsi ilə bağlı məsələlər məhz onun iĢgüzar fəaliyyətinin bəhrələri idi. BeĢ il bundan əvvəl, "Azərbaycan" jurnalının avqust nömrəsində Çingiz Hüseynovun "Ötən günə gün çatmaz" ("Gündəlikdən səhifələr-1964") xatirə-qeydləri çap olundu. Həmin yazıda siz dediklərimizi sübut edə biləcək onlarla faktla üzləĢə bilərsiniz. Moskvada - bizdən uzaqda yaĢayan, amma bizim ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi kimi tanınan Çingiz Hüseynovun səksəninci baharını ürəkdən təbrik edirik. Əsərlərinin uzunömürlü olacağına hamımız inanır, "ömrü də belə uzun olsun Çingiz müəllimin" deyirik...
Yaqub BABAYEV CAMAL VƏ HÜSN LIRIKASI (Ġ. Nəsiminin anadilli Ģeirlərində insanın hüsn elementlərinin hürufi-metaforik yozumu)
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
göstərmək və təqdim etməkdən ötrü görkəmli Azərbaycan Ģairi Ġmadəddin Nəsimi insanın vücudi görkəm, zahiri gözəllik və hüsn elementlərini coĢqun ilhamla, daxili qürur və ehtirasla təsvir və tərənnüm etməyi bütün yaradıcılığı boyu diqqət mərkəzində saxlayır. Bu mənada Ģairin poetik irsinin mühüm bir qismini gözəli, gözəlliyi təsvir və vəsf edən camal və hüsn lirikası təĢkil edir. Doğrudur, sənətkarın dünyəvi gözələ və gözəlliyə həsr olunmuĢ lirik örnəkləri də az deyil. Bununla belə, filosof Ģairimizin bu mövzuda qələmə alınmıĢ poeziya nümunələrinin bir çoxu məhz tərıqət ruhlu, hürufiyanə baxıĢ və düĢüncənin məhsulu olan Ģeirlərdir. Nəsimi təriqət lirikasında gözəli - bəĢər övladını zati- mütləqin bir zərrəsi və bənzəri kimi tərənnüm hədəfinə çevirir, adilikdən, maddilikdən, dünyəvilikdən çıxarır. Onun lirik qəhərəmanına görə, insan "bəĢər surətli rəhman, mələksima həbib"dir. Surətdə adi bəĢər olsa da, mahiyyətcə zati-mütəhhərdir:
Surətdə gərçi adı bəĢərdir Nəsiminin, Mə'nidə gör ki, zati-mütəhhər degilmidir?
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
çıxardığı kimi onun fiziki-cismani varlığına, hüsn elementlərinə və gözəllik cizgilərinə də qeyri-adi poetik- fəlsəfi linzadan baxır. Ġfadələrdən, lirik ovqatdan,poetik terminlərdən tutmuĢ zahiri cizgilərə, gözəlliyi yaradan atributlara və məramın ifadəsinə qədər hər Ģey rəmzi məna kəsb edir. "QuĢ dili"nin hürufi-simvolik müstəvisinə keçir, məcaziləĢir və rümuzat tülünə bürünür. Son idraki qənaətə görə, insanın "Hüsnünün rümuzini nə mələk bildi, nə bəĢər." Adəm övladına məxsus sifətlər rəmzlərin sirridir. Onu bəyan edən bu məntiqdir:
Əsrari-rümuzdir süfatın, Bu məntiq ilə bəyanə gəldi.
Həm də bütün xilqətin ən Ģərəflisi olmaqla yanaĢı, surət və görkəmcə də ən gözəlidir. Hədisdə deyildiyi kimi, Allah- taala "gizli bir xəzinə"("küntə kənzə") ikən özünü aĢkara çıxarmağa və tanıtmağa ehtiyac hiss etdi və bu səbəbə də bəĢəri xəlq etmək qərarına gəldi. Bütün kosmik gerçəklik və maddi kainat da insanın naminə yaradıldı. Nəsiminin də isnad etdiyi hədisi-Ģərifin ("Sən olmasaydın göyləri yaratmazdım”.-Nəsimidə:"lövlakə lima xələqtül əflak, EĢqinlə yaratdı kainatı) hökmünə və məntiqinə görə, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Elə buna görə də Tanrı insanı "əhsəni-təqvim" ("Ət- Tin"surəsi, ayə 4), yəni ən gözəl görkəmdə xəlq etmiĢdir: "Biz insanı ən gözəl biçimdə yaratdıq." Bu Quran ayəsi hürufiməslək Ģairə bəĢəri gözəli və gözəlliyi təsvir və tərənnümdən ötrü baĢlıca çıxıĢ nöqtəsi, ən mötəbər istinad qaynağıdır:
Surətin əhsəni-təqvimü üzün qiblə imiĢ. ...///Əhsəni-təqvimə inkar eyləyən Ģeytan olur.
Həmin gözəl görkəm və camalda Haqqı görməyəndən Haqq əbədi olaraq gizli qalmıĢ olur. Ġlahi hüsnün daĢıyıcısı kimi qəbul edilən insanın - dilbərin, cananın, nigarın camal gözəlliyini yaradan və ona xidmət edən bir sıra vücudi-cismani detallar və hüsn elementləri Nəsimidə xüsusi hürufi-rəmzi məna kəsb edir və ali obraz səviyyəsinə qaldırılır. Bu obrazlar adilikdən çıxır, sirli-əsrarəngiz məna ilə yüklənir və Tanrının bəĢəri vücud və surətdəki atributlarına çevrilir. Üz, saç(zülf), qaĢ, göz(çeĢm), kirpik, yanaq, xal(bən), dodaq(ləb), ağız(dəhən), diĢ, qamət(qədd) və s. cizgi, xətt və bədən üzvləri bu qəbildəndir. Bunların içərisində isə daha çox tərənnüm hədəfi kimi götürülən üz və saçdır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
və ərəbcə yazılıĢı əbcəd yolu ilə müxtəlif üsullarla hesablanaraq hürufilərə lazım olan müqəddəs rəqəmlər də alınırdı. Məsələn: üz (ərəbcə:vəch)-v=6+c=3+h=5=14; saç (ərəbcə: cə'd) əbcədi-səğirlə hesabladıqda-c=3+ "ayn"=10+d=4=17; qaĢ (ərəbcə:ha-cib)- h=8+a=1+c=3+b=2=14; dodaq (farsca:ləb)-l=30+b=2=32. Buradakı 32 fars əlifbasındakı hərflərin, 17 möminlərin bir gün ərzində qılmalı olduqları namazdakı rükətlərin sayına iĢarə kimi qəbul edilirdi. 14 rəqəmi isə həm 14 məsumə, həm də ərəb əlifbasının yazılıĢındakı 14 əsas iĢarələr sisteminə müvazi olaraq anlaĢılırdı. Belə ki, ərəb əlifbasında 28 hərf olsa da, həmin hərflərin bəzılərinin yazılıĢ formaları (Ģəkilləri) bir-birinə oxĢayır və onları yalnız nöqtələr fərqləndirir. (Məsələn: "nun" "be" yə, "dal" "zal" a, "sin" "Ģin" ə, və s. oxĢayır.) Əlifbadakı əsas iĢarələrin sayı isə 14-dür. Nəsimidə ən mütəhərrik rəmzi- poetik obraz kimi diqqəti cəlb edən insan üzü də nitqi- ilahiyə, 28 və 32 hərfə müncər edilirdi.
Sivü dü, nitqi-ilahidir üzün. ...Üzündə haqqın ayəti oldu otuz iki. ...Vəchində yazmıĢ idi anın iyirmi səkkiz hərf. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|