TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
ANDIJON FAKULTETI
“IQTISODIYOT 60/23” YO’NALISHI
TALABASI
TOJIYEV DAVRONBEK
NING
“IQTISODIYOT NAZARIYASI”
FANIDAN TAYYORLAGAN
PREZINTATSIYASI
MAVZU:
MULKCHILIK MUNOSABATLARI
1.
Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va
•
iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’ektlari va
sub’ektlari.
2.
Mulkchilikning turli shakllari va
•
ularning iqtisodiy mazmuni.
3.
O’zbekistonda mulkni davlat
•
tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va
usullari.
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan
birini tashkil qilib
,
insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab
chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o‘zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi. SHunday ekan, mulkchilik
munosabatlari – bu mulkka egalik qilish,
foydalanish
, tasarruf etish va o‘zlashtirish jarayonlarida vujudga
keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo‘lida saqlanib turishini bildiradi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o‘zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish
uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo‘lida bo‘ladi. Bunga ijaraga
berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda
ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo‘llanilishidir. Mol-mulkni o‘zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki
shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish – bu mol-mulk taqdirining mustaqil
hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish,
meros qoldirish
, hadya qilish, ijaraga berish kabi holatlarni erkin tanlash
imkoniyati orqali namoyon bo‘ladi. Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo‘lishini shart qilib
qo‘yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti bo‘lib, inson yaratgan
moddiy va ma’naviy boyliklar,
tabiiy boyliklar
, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilish qobiliyati – ishchi
kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk ob’ektida asosiy bo‘g‘in – bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish
hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo‘lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo‘ladi.
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan
birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari
moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish
jarayonlarida vujudga keladi. Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik
qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlardir. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda
mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa
boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin.
Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy
hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun
yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu
mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya
qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y beradi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish,
foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar tavsifi
nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin.
Mulkning tuzilishi va shakli xilma-xilligi sababli, bu mulkni o’zlashtiruvchi
yuqorida ko’rsatilgan sub’ektlar ham turli darajada bo’ladi. Masalan, davlat
mulkining bevosita sub’ektlari res’ublika hokimiyati va boshqaruv organlari,
davlat korxonalari va muassasalari hamda ularning mehnat jamoalari a’zolari
bo’lishi mumkin. Jamoa mulk sub’ektlari (tasarruf etuvchilar) sifatida jamoa
korxonalari, ko’erativlar, xo’jalik jamiyati va shirkatlari, akstionerlik
jamiyatlari, xo’jalik birlashmalari (uyushmalari), jamoat va diniy tashkilotlar
bo’lishi mumkin. Aralash mulk, ya’ni huquqiy shaxslar va fuqarolarning mulki
ham mavjud bo’lishi sababli, bu mulk sub’ektlari sifatida qo’shma korxonalar,
xorijiy fuqarolar, xorijiy tashkilotlar va xorijiy davlatlar chiqadi. Shunday qilib
, mulk sub’ektlari ko’’ darajali bo’lib, shu sub’ektlardan birontasi o’zini mulk
egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va
yuzaki tus oladi.
Mulkchilik munosabatlarining samarali amal qilishi mulk bilan bog’liq
huquqlarning bir-biridan to’g’ri va aniq ajratilishi hamda ularning xo’jalik
sub’ektlari o’rtasida oqilona taqsimlanishiga bog’liq bo’ladi. Bu qoidalar
neoinstitustionalizm yo’nalishining muhim nazariyalaridan biri bo’lgan
mulkchilik huquqlari iqtisodiy nazariyasi tomonidan keng yoritib berilgan.
Mulkchilik huquqlari nazariyasining asoschilari bo’lib amerikalik iqtisodchilar
R.Kouz va A.Alchian hisoblanadi. Shuningdek, bu nazariyaning yanada
rivojlanishida Y.Barstel, G.Demeest, D.Nort, R.’ozner va boshqalar katta hissa
qo’shganlar. Mulkchilik huquqlari nazariyasi namoyondalari mazkur
muammoni tadqiq etishdagi ikkita o’ziga xos yondoshuvlari bilan ajralib turadi
.
Bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllarining xilma-xil bo’lishini talab qiladi, chunki tovar
muayyan mulk ob’ekti bo’lgandagina oldi-sotdi qilinadi. O’zbekiston Res’ublikasi
Konstitustiyasida ham: «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston
iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi», deb ta’kidlanadi.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida bu mulk o’z ichiga davlat mulkidan tashqari, ishlab
chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini,
ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va shaxsiy tomorqa xo’jaligi hamda yakka
tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini,
tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni
oladi.
Shu sababli «O’zbekiston Res’ublikasining mulkchilik to’g’risida»gi qonunida turli-
tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy
mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk.
XUSUSIY
MULK
DAVLAT
MULK
ARALASH
MULK
KORPORAT
IV
MULK
Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy sharti ko’’ ukladli
iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart-
sharoitini vujudga keltirishdan iborat. Bunda asosiysi mulkchilik
masalasini hal qilishdir. Shu sababli res’ublikamiz Prezidenti I.A.
Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni «...bozorni vujudga
keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib
xizmat qiladi» deb alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uzoq yillar
mobaynida res’ublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki deb
atalgan, aslida esa davlatlashtirilgan mulk to’liq hukmronlik qilib
keldi. Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki deb hisoblangan
mulk sub’ekti sifatida davlatning chiqishi jamiyat a’zolari o’rtasida
bu mulkga «hech kimniki», «davlatniki», «birovning mulki» deb
qarashlarining shakllanishiga olib keldi.Bozor iqtisodiyotini vujudga
keltirish vazifasi o’tish davrida mulkchilikda davlat sektorining
salmog’i ancha yuqori bo’lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum
qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo
qiladi. Shunga ko’ra, O’zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi
jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish to’g’risida»gi
Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bir xilda va tekis ketmay, uni turli bosqichlarga
ajratish mumkin. Mazkur bosqichlarini bilishda tarixiy-formastion, madaniylashish (
stivilizastiya) darajasi, texnika va texnologik taraqqiyot darajasi, sostial-iqtisodiy shakllarning
o’zgarishi kabi jihatlar bo’yicha yondoshuvlar mavjud. Iqtisodiy tizim har bir davrda va
makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar – iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari,
xo’jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar majmuasini o’z ichiga oladi. Iqtisodiy nazariyada
ko’’incha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi
bilan bog’lab, shu asosda dunyodagi mamlakatlar iqtisodiyoti an’anaviy iqtisodiyot,
ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlariga ajratiladi. Mulkchilik
munosabatlari – shaxsiy, jamoa va davlat manfaatlarini o’zida ifoda etib, ishlab chiqarish
omillari va natijalaridan foydalanish borasida kishilar, jamoalar, tarmoqlar, hududlar va davlat
o’rtasidagi munosabatlar majmuasidir.
XULOSA
Dostları ilə paylaş: |