Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tolerantlıq anlayışının yaradıcıları
17 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz xüsusilə Vatikanı ciddi narahat edirdi. Bir çox hallarda bu nara- hatlıq sərt və amansız münasibətlə müşayiət olunurdu. Protestant- ların sayının artması bir tərəfdən məzhəblərarası münasibətlərin gərginləşməsinə səbəb olur, digər tərəfdən isə ağıllı insanları sülh yaratmağa və çıxış yolu tapmağa sövq edirdi. Bu baxımdan tole- rantlığı Avropanın məzhəblərarası müharibələrdən xilas yolu kimi də qəbul etmək mümkündür. Əslində, bu, həm də dini dözümlülük anlayışının ilk dəfə fərqli dinlər arasında yox, məhz xristian dün- yasında məzhəblərarası münasibətlər müstəvisində formalaşdığını deməyə əsas verir. Tolerantıq məfhumu meydana çıxana qədər dünyada dini zəmində münaqişələr çox olmuşdu. Hətta, belə münaqişələrdə on minlərlə insan həyatını itirmişdi. Amma tarix boyu heç bir dini müharibə orta əsrlərdə Avropada məzhəblərarası mübarizədən daha amansız və daha böyük miqyasda olmamışdı. Həmin dövrdə köhnə qitədə vəziyyət o həddə çatmışdı ki, insanlar ya məhv ol- malı, ya da çıxış yolu tapmalı idilər. İnancına görə təqibə və təzyiqə məruz qalmaq adi hal sayılırdı. Vatikan fərqli məzhəbin nümayəndələrinin qətlə yetirilməsinə nəinki mane olmur, hətta belə hadisələri alqışlayırdı. Bunun bariz nümunəsi 24 avqust 1572-ci ildə baş vermiş qanlı “Varfolomey gecəsi”dir. Həmin gecə Parisin qapıları bağlanmış və hərbi dəstələr hazır vəziyyətə gətirilmişdir. Sonra isə kilsə zənglərinin işarəsi ilə şəhər əhalisi protestantları qətlə yetirməyə çağrılmışdır. Parisdən başlamış bu qırğın kralın xeyir-duası ilə Fransanın digər şəhərlərinə də yayılmışdır. Az- ğınlaşmış insanlar protestantların əvvəldən təbaşirlə işarələnmiş evlərinə girərək onları küçəyə atmış, qadınlara təcavüz etmiş, soyğunçuluqla məşğul olmuşlar. Qadın, uşaq demədən hər kəs öl- dürülmüş, təkcə protestantlar deyil, katolisizmə mənsub olmayan digər dinlərin nümayəndələrinə də mərhəmət göstərilməmişdir. Bu qətliam təxminən bir həftə davam etmiş, küçə və şəhərlər qana boyanmışdır. Tarixçi Jül Mişelin ifadəsi ilə desək, “Varfolomey gecəsi” sadəcə bir gecə deyildi. O bir mövsüm idi”. 18 Gündüz İsmayılov Katolik ruhanilər bu qəddarlığa pis münasibət bəsləyənləri kilsədən uzaqlaşdırmaqla hədələmiş, cahillərin günahlarını elə küçədə, meyitlərin üzərində “bağışlamışlar”. “Varfolomey gecəsi”nin qurbanlarının sayı barədə yekdil fi kir yoxdur. Hesab edilir ki, Parisdə təqribən üç min, bütün Fransa- da isə on min ilə əlli min arasında protestant qətlə yetirilmişdir. Həmin dövrdə qətliam katolik dünyasında rəğbətlə qarşılanmış, Roma Papası XIII Qriqori bu faciəni alqışlayaraq, Vatikanda fi şəng atılmasını və medal təsis olunmasını əmr etmişdir. Lakin ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, 425 il sonra Roma Papası II İohan Pavel rəsmi şəkildə Varfolomey qətliamını qınamışdır. Beləliklə, orta əsrlərdə Avropada məzhəblərarası münasibət- lərdəki gərginlik “Varfolomey gecəsi”ndə kuliminasiya nöqtəsinə çatdı. Doğrudur, bu hadisədən sonra mövcud problemlər həll edil- mədi, amma Avropanın, ümumilikdə xristian dünyasının taleyinin Kraliça Yekaterina Mediçi saray xanımları ilə birgə “Vorfolomey gecəsi”nin qurbanlarına tamaşa edir. 19 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz nədən asılı olduğu görünməyə başladı. Zaman göstərdi ki, bir vaxt- lar yalnız protestant katolik müstəvisində olan gərginliyin müm- kün qədər aradan qaldırılması üçün tərəfl ərin bir-birlərini qəbul etməsi qaçılmazdır. Tolerantlıq anlayışının meydana çıxma səbəblərindən biri də XV əsrdən etibarən Avropanın yeni dünya ilə tanışlığı idi. Hin- distana dəniz yolunun tapılması və Amerikanın kəşfi nəticəsində avropalılar yeni mədəniyyət və dinlərlə tanış oldular. Yeni dünyaya münasibətin istismaredici mahiyyətdə olmasına baxmayaraq, artıq insanların köhnə qaydalarla və xristian-şəriət qanunları ilə yaşaya bilməyəcəyi dəqiq idi. Avropalıların Amerika-hindu, Çin, Hindistan, yapon və digər mədəniyyətlərin hakim olduğu ölkələrdə yaşamaları üçün inanc baxımından dözümlülük nümayiş etdirmələri zərurətə çevrilmişdi. Əks təqdirdə müstəmləkəyə çevirdikləri ölkələrdə sabitlik və istis- mar üçün əlverişli şərait yarada bilməzdilər. Bu baxımdan avropa- lılar Amerika, Afrika və Asiyada xristianlığı zor gücünə deyil, daha çox missioner fəaliyyəti nəticəsində yaymağa çalışırdılar. Əslində, bir çox tarixçilər bunu tolerantlıq yox, iqtisadi mənfəət xatirinə dini ehkamların tələblərinə göz yummaq kimi qəbul edirlər. Ola bilsin ki, bu münasibət daha obyektivdir. Çünki o dövrdə yeni dünyanın insanlarının inanclarına qarşı məqsədyönlü “tolerant- lıq” nümayiş etdirmək kilsəyə, xüsusilə ruhani simfi nə sərfəli idi. Onlar yeni dünyanın hesabına əlavə var-dövlət toplayırdılar. Eyni zamanda, missionerlərin sayəsində xristian dünyası böyüyür və təəssübkeşlərinin sayı artırdır. Bütün bu arqumentlərə baxmaya- raq, yeni dünyanın kəşfi nin tolerantlıq anlayışının meydana çıxma- sında az da olsa, rol oynadığı fi kri qəbul ediləndir. Bu sahədə önəmli amillərdən biri də XVI əsrdən etibarən baş vermiş burjaziya inqilabları nəticəsində Avropada feodal münasibətlərin yeni ictimai quruluşla - kapitalizmlə əvəzlənməsi olunmuşdur. Çünki kapitalist münasibətlər cəmiyyətin idarə olunmasında dini ehkamların əhəmiyyətini azaldırdı. Üstəlik, bu 20 Gündüz İsmayılov azalma zaman keçdikcə artan xətlə davam edir və kilsənin nüfu- zunu zədələyirdi. Belə bir vəziyyətdə kilsənin digər dinlərə və məzhəblərə dözümsüz, bir çox hallarda sərt münasibətinin siya- si idarəçilər və hakim elita tərəfi ndən birmənalı dəstəklənməsi qeyri-mümkün idi. Ona görə ki, əmək münasibətlərinin kapita- list prinsiplərinə uyğunlaşması nəticəsində cəmiyyətdəki dəyərlər dəyişikliyə məruz qalır, fərdi mənfəət hissi fərqli formada özünü büruzə verirdi. O dövrdə əsas amillərdən biri isə Avropada getdikcə sürətlənən elmi-mədəni tərəqqi idi. Kilsə faktiki olaraq bu prosesin qarşısını ala bilmir, elmi-texniki ixtiraların sayı artır, bütün sahələrdə böyük alimlər, mütəfəkkirlər, mədəniyyət adamları yetişirdi. Avropanın ictimai-si- yasi və dini həyatında baş verən dəyişikliklər müxtəlif sahələrdə, o cümlədən elm, mədəniyyət, hətta, ədəbiyyatda da özünü büruzə ve- rir, yeni dini, fəlsəfi cərəyanlar yaranır və köhnə qitənin “görüntüsü” zaman keçdikcə dəyişirdi. Beləliklə, bu dəyişikliklər Avropanı insan hüquqları, xüsusilə vicdan azadlığı sahəsində yeni dəyərə - tolerantlıq anlayışının formalaşması mərhələsinə daha da yaxınlaşdırırdı. Tolerantlıq anlayışının yaradıcıları: ilk dəfə dini tolerantlığın geniş şərh edilməsinə məhşur xristian ilahiyyat alimi Foma Akvi- nalın “Teologiyaların külliyatı” əsərində rast gəlinir. Amma tole- rantlıq problemini ilk tədqiq edən ingilis fi losofu Con Lokk (1632- 1704) olmuşdur. O “Tolerantlıq haqqında öyüdnamə” (və ya “Tole- rantlıq məktubu”) əsərində tolerantlığı əsl, həqiqi kilsənin mühüm səciyyəsi kimi əsaslandırmağa çalışmışdır. C. Lokk hesab edirdi ki, əgər dində məhəbbət, iltifat və mərhəmət yoxdursa, o, həqiqi sayı- la bilməz. İsa Məsih naminə başqasını təqib edənlər onun təlimini eybəcərləşdirirlər. Səmimi və namuslu insanlar müxtəlif dinlərə itaət edə bilər. Başqa sözlə, digər dinə etiqad edənlərə düşmən gözü ilə baxmaq doğru deyil və yalnız dini müxtəlifl iyə hörməti bərqərar etməklə cəmiyyətdə sülh yaratmaq mümkündür. Con Lokkun qeyd edilən əsərində tolerantlıq fəlsəfi kateqo- riyası dini dözümsüzlük probleminin mövcudluğu kontekstində Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|