25
Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz
Məsələn, onların arasında “Mülki və siyasi hüquqlar haqqın-
da beynəlxalq Pakt”ı, “İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haq-
qında beynəlxalq Pakt”ı və digərlərini qeyd etmək olar. Ancaq bu
sənədlər birbaşa tolerantlıqla bağlı deyil. Bu baxımdan tolerantlıq
sahəsində ilk beynəlxalq hüquqi sənəd “Din və etiqada əsaslanan
dözümsüzlüyün və ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qal-
dırılması haqqında Bəyannamə” hesab edilir. Sənəd BMT Baş As-
sambleyası tərəfi ndən 25 noyabr 1981-ci ildə qəbul olunub.
Əslində, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsindən və
insan haqlarına dair adıçəkilən beynəlxalq paktlardan sonra belə
bir sənədin qəbul edilməsi təsadüfi deyildi. Çünki daha öncəki
beynəlxalq sənədlər din və etiqada əsaslanan dözümsüzlüyün aradan
qaldırılması üçün kifayət etmirdi. Bunu “Din və etiqada əsaslanan
dözümsüzlüyün və ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldı-
rılması haqqında Bəyannamə”nin preambula hissəsi də təsdiqləyir.
Həmin hissədən aydın olur ki, bəyannamənin elan edilməsi bir neçə
zərurətdən doğub. Onların arasında ikisini xüsusi vurğulamağa eh-
tiyac var. Birincisi belədir ki, Baş Assambleya “dini etiqad azad-
lığı ilə bağlı məsələlərdə anlayış, dözümlülük və hörməti təşviq
etməyin və din və etiqadın Birləşmiş Millətlər Nizamnaməsinin,
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının digər müvafi q hüquqi sənədlərinin
və hazırki bəyannamənin məqsəd və prinsiplərilə ziddiyyət təşkil
edən məqsədlər üçün istifadə edilməsinə yol verilməməsini təmin
etməyin zəruriliyini nəzərə alır”.
İkinci məqam isə dünyanın mövcud vəziyyəti ilə bağlıdır.
Sənəddə bildirilir ki, BMT “Din və etiqad məsələlərində dün-
yanın bəzi yerlərində hələ də müşahidə olunan dözümsüzlüyün
nümayişindən və ayrı-seçkiliyin mövcudluğundan narahat ola-
raq” bəyannaməni elan edir. Hər iki bənddən göründüyü kimi,
beynəlxalq ekspertlər dini dözümlülük anlayışına yalnız hüquq
prizmasından yanaşmağı doğru saymayıblar və dini ayrı-seçkilik
hallarını aradan qaldırmaq üçün Ümumdünya İnsan Hüquqları
Bəyannaməsi ilə kifayətlənməyiblər.
26
Gündüz İsmayılov
Cəmi 8 maddədən ibarət olan bu Bəyannamədə fərdin dini
etiqadını sərbəst həyata keçirməsinə xidmət edən bütün zəruri
məqamlar öz əksini tapıb. Belə ki, sənəddə hər kəsin vicdan, din
azadlığına malik olması, eləcə də dövlət, müəssisə, insan qrupu və
ya şəxs tərəfi ndən ayrı-seçkiliyə məruz qalmaması, ayrı-seçkiliyin
insan ləyaqətinə qarşı təhqir olması və BMT-nin Nizamnaməsinin
prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməsi, dövlətlərin ayrı-seçkiliyin
qarşısını almaları üçün tədbirlər görmələri, valideynlərin övladla-
rını öz inanclarına uyğun tərbiyə etmələri, fi kir, vicdan, din və ya
əqidə azadlığı hüququnun nəyi ehtiva etməsi və bəyannamədə elan
olunmuş hüquq və azadlıqların milli qanunvericilikdə necə təsbit
olunması dəqiqliklə göstərilib.
BMT səviyyəsində qəbul edilmiş sənədlərdən biri də “Milli
və yaxud etnik, din və dil azlıqlarına mənsub şəxslərin hüquqları
haqqında Bəyannamə”dir. Sənəd BMT-nin Baş Assambleyasında
18 dekabr 1992-ci ildə qəbul edilmişdir. Ümumilikdə 9 maddədən
ibarət olan bəyannamədə, əsasən milli, din və dil azlıqlarının hü-
quq və azadlıqlarından, eləcə də dövlətlərin onların hüquqlarının
təmin edilməsi istiqamətində həyata keçirməli olduğu tədbirlərdən
bəhs olunur. Bu baxımdan qeyd olunan sənədi azlıqlarla bağ-
lı dövlətlərin üzərinə qoyulmuş öhdəliklər kimi də qəbul etmək
mümkündür.
Tolerantlıqla bağlı BMT səviyyəsində qəbul edilmiş əsas
sənədlərdən biri “Dini dözümsüzlüyün bütün formalarının ləğv
edilməsi haqqında Qətnamə”dir. Sənəd BMT Baş Məclisinin 85-ci
plenar iclasında qəbul edilib. Qətnamədə vicdan azadlığı ilə bağ-
lı vəziyyət və qarşıda duran məsələlər açıq şəkildə qeyd olunub.
Onu əvvəlki sənədlərdən fərqləndirən cəhətlərdən biri odur ki, bu
qətnamədə ilk dəfə tolerantlıq kəlməsi işlədilib.
Eyni zamanda, qətnamənin 4-cü bəndində qeyd olunur ki,
BMT “İnsan hüquqları pozuntularının qarşısının alınmasında, ha-
belə, din və ya əqidə azadlığı hüququnun təmin edilməsində yalnız
qanunvericiliyin kifayət etmədiyini təsdiq edir”. Sənəddə “qeyri-
27
Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz
hökumət təşkilatlarının, dini qurumların və qrupların tolerantlı-
ğın təbliğinin, habelə, din və ya əqidə azadlığının müdafi əsinin
bütün mərhələlərində vacib rola malik olduqları” xüsusi vurğula-
nır. Həmçinin, qeyd olunur ki, “din və əqidə tolerantlığının təmin
edilməsi üçün təhsilin vacibliyi dərk edilir”, bununla yanaşı,“fi kir,
vicdan, din və əqidə azadlığının təbliğ və müdafi ə edilməsi, dininə
və ya əqidəsinə görə nifrət, dözümsüzlük və ayrı-seçkiliyin bütün
formalarının ləğv edilməsi üçün daha çox səylərə ehtiyac olduğuna
inanaraq”, belə bir qətnamə qəbul edilir.
İndiyədək BMT ilə yanaşı, digər təşkilatlar tərəfi ndən də to-
lerantlıqla bağlı mühüm sənədlər qəbul olunub. Bunlar əsasən re-
gional hüquqi sənədlərdir. Onların arasında İnsan hüquqlarının və
əsas azadlıqlarının müdafi əsi haqqında Avropa Konvensiyasını,
həmin Konvensiyanın 1 saylı Protokolunu, Avropa Təhlükəsizlik
və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin (ATƏM) Yekun Aktını, ATƏM-in
Madrid görüşünün yekun Sənədini, ATƏM-in İştirakçı Dövlətlərin
Nümayəndələrinin Vyana görüşünün yekun Sənədini, ATƏM-in
İnsan Ölçüsünə dair Konfransının İştirakçı Dövlətlərinin Kopen-
hagen görüşünün Sənədini, Budapeşt Sammiti Bəyannaməsini, İs-
lamda İnsan Hüquqlarına dair Qahirə Bəyannaməsini göstərmək
olar. Lakin bu sənədlər birbaşa deyil, dolayısı ilə tolerantlığa
aiddir. Şübhəsiz ki, birbaşa tolerantlığa aid ən mükəmməl sənəd
UNESCO Baş Məclisinin 16 noyabr 1995-ci ildə qəbul etdiyi “Dö-
zümlülük prinsipləri haqqında Bəyannamə”dir.
UNESCO-nun təşəbbüsü ilə BMT-nin Baş Məclisi 1995-ci ili
BMT-nin Tolerantlıq ili elan etmiş və UNESCO-nu bu ilin aparı-
cı təşkilatı təyin etmişdir. UNESCO-nun Baş Konfransı manda-
tına uyğun olaraq və dünya ictimaiyyətinin diqqətini tolerantlıq
kimi vacib məsələyə cəlb etmək məqsədilə 1995-ci ilin noyabrın
16-da, UNESCO-nun Konstitusiyasının imzalanmasının 50-ci
ildö nümündə “Dözümlülük prinsipləri haqqında Bəyannamə”ni
təntənəli şəkildə qəbul etmişdir.
Dostları ilə paylaş: |