Tolerantlıq məsələsi, mövcud durum
və Azərbaycan reallığı
Seyran Quliyev,
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yanında Mədəni irsin Qorunması,
inkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin əməkdaşı
Çağdaş dövrümüzdə tolerantlıq ideyası xüsusi aktuallıq kəsb
edir. Azərbaycanda isə həmin ideya sözün əsl mənasında praktikaya
çevrilib. Bizim üçün tolerantlıq artıq ümümbəşəri əhəmiyyətə malik
bir məsələdir. Belə halda nəzəriyyəçilərimizin vəzifəsi tolerantlığın
Azərbaycanda necə gerçəkləşməsinin metod və metodologiyası
nı - onun ümumdünya üçün bir paradiqmaya, etalona çevrilməsi
prosesinin həqiqətini dünya xalqlarına izah etməkdən ibarətdir. Bu
məqalədə də məqsədimiz tolerantlığın Azərbaycan paradiqmasının
mahiyyətini öz imkanlarımız daxilində açmaq və göstərməkdir.
Qoyulan məsələnin şərhinə keçməzdən öncə "tolerantlıq" an
layışının mahiyyətini aydınlaşdırmaq istərdim. “Tolerantlıq" sözü-,
nün etimoloji mənası ( lat. "tolerancia”) “dözüm” , "səbir” anlamı
na gəlir. Məlumdur ki, tolerantlıq problemini ilk tədqiq edən ingilis
filosofu Con Lokk (1632—1704) olmuşdur. 0, “Tolerantlıq haqqında
öyüdnamə” (“Epistola de tolerancia") əsərində tolerantlığı əsl, həqiqi
kilsənin mühüm səciyyəsi kimi əsaslandırmağa çalışırdı. C.Lokk
hesab edirdi ki, əgər dində məhəbbət, iltifat və mərhəmət yox
dursa, o, həqiqi sayıla bilməz; yalnız dini müxtəlifliyə dözümlülük,
cəmiyyətə sülh bəxş edə bilər
(8, s. 12).
Qeyd olunanlar tolerantlıq
haqqında müəyyən təsəvvürün formalaşmasına imkan verir. Elmi
ədəbiyyatlarda isə tolerantlığın mahiyyətinin aşağıdakı kimi açıqlan
dığını görürük.
Tolerantlıq dedikdə - müxtəliflik və fərqlərin qəbul edilməsi,
onlara hörmət və rəğbət nəzərdə tutulur. Həm də başqaları
nın hüquqlarını tanımaq, fərqli düşüncə tərzinə maliklik anlamı
əsasında münaqişə və ziddiyyətlərin həlli yollarının axtarılmasını
təmin edən əxlaqi imperativ, maksimadır. Çox hallarda özgəsinin
qüsurlarını güzəştə getmək, nəyə isə dözümlü şəkildə barış yo
lunu tutmaq, başqa fikrin mövcudluğunu obyektiv fakt kimi qəbul
etmək və s. başa düşülür. Filosoflara görə, tolerant düşüncə tərzi -
cəmiyyətin tarixi inkişafının məhsulu, müxtəlif mədəniyyət və lokal
insan birliklərinin birgəyaşayışının nəticəsidir
(2, s. 166-167).
Yeri
gəlmişkən onu da q'eyd edək ki, “tolerantlıq” və “mədəni müxtəliflik”,
yaxud da “multikulturalizm” anlayışları məzmunca çox yaxın olsa
da, bir-biriylə eyniləşdirilə bilməz. Bəllidir ki, dünyada “multikul
turalizm" anlayışı ilə müqayisədə tolerantlıq xeyli qədim və daha
genişdir. Bu məsələ ilə əlaqədar ümummilli lider Heydər Əliyev
bildirirdi: "Tolerantlıq, dözümlülük çox geniş anlayışdır. 0 həm in
sani münasibətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən proseslərin,
həm də dövlətlərarası, millətlərarası, dinlərarası münasibətlərin
bir çox cəhətlərinə aiddir... Təkcə dinlərin bir-birinə dözümlülüyü
deyil, həm də bir-birinin adətlərinə, mənəviyyatına dözümlülük,
mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir”
(2, s. 12).
Bu baxımdan
tolerantlıq ideyası, fikrimizcə, bəşər tarixində ortaya atılan ən ali
dəyərlərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Dünya tarixinə baxdıq
ca bunun nə qədər önəmli olması bir daha görünməkdədir. XI—XIII
əsrlərdə "müqəddəs torpağa gedərək İsanın qəbrini kafirlərdən (yəni
müsəlmanlardan - S.Q) xilas etmək” uğrunda həyata keçirilən səlib
yürüşləri, Varfolomey gecəsi (XVI əsr) və indinin özündə də Yaxın
Şərqdəki məzhəblərarası qanlı münaqişələrin öyrənilməsi göstərir
ki, dar din və məzhəb düşüncəsi necə böyük təhlükəyə çevrilib
yüzlərlə sivil, günahsız insanın qanının axıdılmasına səbəb ola bilər.
Belə hadisələrin qarşısını almaq üçün müəyyən dairələr tərəfindən
çox böyük işlər görülür. Sevindirici haldır ki, artıq müsbət nəticələr
var. Əgər Fransada məşum "Varfolomey gecəsi”ndən sonra Roma
papası XIII Qriqori faciəni alqışlayaraq Vatikanda fişəng atılması
nı və medal təsisini əmr etmişdisə, hadisədən 425 il sonra papa
II ioann Pavel rəsmi şəkildə Varfolomey qətliamını qınamışdı
(9).
Bir məsələni də diqqətə çatdıraq ki, tolerantlıq deyərkən, adətən,
dinlərarası münasibətlər nəzərdə tutulur və məsələyə bu aspektdən
yanaşılır. Hər nə qədər dinlərarası münasibətlər önəm kəsb edirsə,
dinlərdaxili münasibətlər, yəni bir din daxilində məzhəblərarası
münasibətlərin ələ alınması və ziddiyyət yaradan məsələlərin
müzakirəsi nəticəsində ortaq məxrəcin tapılması da çox vacib
dir. Filosoflar, sosioloqlar zaman-zaman din probleminə müxtəlif
aspektlərdən yanaşaraq bu və ya digər formada öz münasibətlərini
ifadə etmişlər; məsələn, ingilis filosofu və ictimai xadimi Bertran
84
Mədəniyyət.AZ / 2 • 2017
Rassel (1872-1970) bildirirdi ki, “din insanlar ara
sında anlaşılmazlıqları daha da kəskinləşdirə bilən
amildir". Filosofun fikri ilə razılaşmaq olaq. Bəllidir
ki, hər din, hətta hər məzhəb özünü haqlı hesab
etməkdədir. Dünyada isə dinlərin (məzhəblərin) sayı
çoxdur. Bu da müxtəlif yolların, üst-üstə düşməyən
fikirlərin çoxalması deməkdir. Məhz həmin amil
müəyyən münaqişələrin, konfliktlərin yaranması və
genişlənməsi səbəblərindən biri kimi götürülə bilər. XX
əsrin II yarısından etibarən dinlərarası münaqişələrin
baş verməməsi üçün bəzi məlum addımlar atıldı.
1962—65-ci illəri əhatə edən II Vatikan Konqresi və
yekunda qəbul edilmiş «Kilsənin qeyri-xristian dinləri
ilə qarşılıqlı münasibətləri haqqında» bəyannamə pro
sesi yeni bir mərhələyə gətirib çıxarmışdır. Hazırda
dialoq çağırışları həm islam ruhanilərindən, həm də
müsəlman ölkələrinin hökumət başçılarından dəstək
ala bilir. Təsadüfi deyil ki, Rum patriarxı I Varfolomey
2003-cü il aprelin 16-dan 18-dək Azərbaycanda rəsmi
səfərdə olarkən dövlət zəruri sayılan bütün addımları
atmışdı. Həmin səfərin əsas məqsədi müxtəlif dinlərə etiqad edən
insanların narahatlığına səbəb olan bir çox mürəkkəb məsələlərdə
qarşılıqlı anlaşma və razılığa gəlmək, sıx münasibətlər yaratmaq,
habelə dinlərarası dialoqu daha da irəli aparmaqdan ibarət idi. I
Varfolomey səfəri zamanı demişdir: “Mən buradakı tolerantlığın
səviyyəsindən məmnunam. Azərbaycanda hər kəs istədiyi dinə eti
qad edir, istədiyi kimi ibadət edə bilir"
(10).
Rum patriarxının ifadəsi
Azərbaycanda tolerant mühitin etirafı baxımından xüsusi əhəmiyyət
daşıyır.
2016-cı ilin oktyabrında Roma papası Fransiskin'“Biz hamı
mız qardaşıq” şüarı altında baş tutan Bakı səfərinə ayrıca nəzər
salmaq lazımdır. Səfər zamanı papa Bakı Katolik kilsəsində ayin
keçirdi, Heydər məscidində dini icmaların rəhbərləri ilə görüş
dü. Azərbaycanda tolerantlıqla bağlı heç bir problem yaşanmasa
da, belə görüşlərin baş tutması bizləri sevindirir. Bu gün, yuxarıda
qeyd etdiyim kimi, həm dinlərdaxili, həm də dinlərarası dialoqlara
böyük ehtiyac var. Xristianlıqda məzhəblərarası ixtilaflar son illərdə
qabardılmadığı kimi, islam dünyası alimləri də məzhəblərarası
münaqişələrə son vermək üçün yollar axtarmaqdadırlar, “islami
birlik ili", "vəhdət ili" çağırışları son illərdə həm siyasi liderlər, həm
də ruhanilər tərəfindən səsləndirilərək məzhəblərarası yaxınlığa
əvəzsiz töhfələr verilməkdədir. Ölkəmiz islami məzhəblər arasın
da konfiliktlərin yaşanmaması ilə də müsəlman aləminə örnəkdir.
Zaman-zaman Bakı məscidlərində sünni və şiə məzhəblilərin birgə
namaz qılmaları həqiqətən çox gözəl nümünədir. Cənab prezident il
ham Əliyev tərəfindən 2017-ci ilin “islam həmrəyliyi ili” elan edilməsi
isə sözügedən münasibətləri bir qədər də möhkəmləndirəcək və
irəli aparacaqdır.
Bəzən Qurani-Kərimin “Allah yanında (məqbul olan) din, əlbəttə,
islamdır” (3:19). “Kim islamdan başqa bir din ardınca gedərsə, (o din)
heç vaxt ondan qəbul olunmaz və o şəxs axirətdə zərər çəkənlərdən
olar!" (3:85) ayələrini səthi anlayanlar digər səmavi dinlərə qeyri-
tolerant münasibət bəsləyirlər. Halbuki bütün ilahi dinlərin həqiqəti
eyni, ideyası birdir. Bəli, həqiqət təkdir, amma onun bir çox fərqli
şərhindən bəhs edilə bilər. Böyük sufi mütəfəkkir ibn Ərəbiyə görə,
fərqli dinlər Haqqın bir təcəllisidir. Vəhy edilmiş hər din Haqqa apa
ran bir yoldur və həmin yollar müxtəlifdir. Bu fikir islamın müqəddəs
kitabının “əgər Allah istəsəydi, sizi (eynilə dində olan) tək bir ümmət
edərdi” ayəsi ilə də səsləşməkdədir. İdeyanın bir olmasına digər sü-
büt Quranın “Saf” surəsinin 6-cı ayəsində Həzrət isanın adından qeyd
olunan “Ey israil oğulları! Həqiqətən, mən Allahın sizə göndərdiyi,
məndən əvvəl (nazil edilmiş) Tövratı təsdiqləyən və məndən sonra
gələcək Əhməd adlı elçisi ilə (sizi) müjdələyən bir elçisiyəm!" fikridir.
Təəssüf ki, Şərqdə yalnız islamı nicat yolu hesab edənlərin mövcud
luğu kimi, Qərb dünyasında da xristianlığa o cür yanaşanlar vardır;
məsələn, Qərbdə eksklüzivist (bir dinə bağlananların qurtuluşa çata-
cağını bəyan edən nəzəriyyə) ideya tərəfdarlarından isveçrəli protes
tant ilahiyyatçı Karl Bart (1886-1968) həqiqi səadət yolunun xristian
dininə məxsusluğunu iddia edir və insanın yalnız isa vasitəsilə Allaha
qovuşa biləcəyini vurğulayır. Yaxud inklüzivistlər - “qurtuluşun digər
dinlər vasitəsilə də mümkünlüyünü qəbul etməklə birlikdə, qurtu
luşa çatdıran əsl yol xristianlıqdır" iddialı paradiqma tərəfdarları da
bildirirlər ki, yəhudi, müsəlman, buddist və b. xilas olanlar isanı qur
tuluşlarının qaynağı sayıb-saymamalarından asılı olmayaraq ancaq
isa vasitəsilə ona çata bilərlər. Çünki isa yalnız xristianların deyil,
bütün insanların günahlarını öz üzərinə götürmüşdür. Elə Qərb dün
yasında qeyd olunan bu fikirlərə tənqidi münasibət bəsləyənlər də
vardır. Buraya XX əsrin ingilis teoloqu və filosofu Con Hikki, müasir
din fəlsəfəçilərindən V.C.Smit və N.Smartı aid edə bilərik. Con Hikk
yuxarıdakı fikirlərə cavab olaraq özünün “Din fəlsəfəsi" əsərində
yazırdı: “Məgər biz mehriban Allahın bütün insanlara nicat vermək
istəyini qəbul etmirikmi? Eyni zamanda bunun yeganə yolunu xris-
tianlıqdamı görürük? Həmin məntiqlə yalnız insanların bir dəstəsi
nicat tapacaq və onların çoxu ondan məhrum qalacaqlar” (11). Gö
ründüyü kimi, həm islam, həm də xristian dünyasında dinmərkəzçi
Mədəniyyət.AZ / 2 • 2017 85
THE STATE COMMITTEE
ON RELIGIOUS ASSOCIATIONS
i f '
ISLAMIC CONFERENCE
^ YOUTH FORUM
FIRST
INTERNATIONAL
BAKU
Jh)
FORUM
y
STATE AND RELIGION:
STRENGTHENING
TOLERANCE IN -
A CHANGING WORLD
1 9 - 2 1 December, 2012
baxışlar mövcuddur. Bu, bir daha tolerantlıq ideyalarının inkişafının
zəruriliyini göstərməkdə və bizləri bu istiqamətdə daha fəal olmağa
səsləməkdədir.
Sevindirici haldır ki, XX əsrin II yarısından etibarən bu
istiqamətlərdə müəyyən addımların atılması öz müsbət nəticələrini
göstərməkdədir. 1995-ci ildən etibarən hər ilin 16 noya'brı "Tolerant
lıq günü" kimi qeyd olunur. Dinlərarası dialoqların keçirilməsi isə, öz
növbəsində, bu məsələyə yeni nəfəs gətirmişdir. Ölkəmiz də bu işə
öz töhfəsini verir. “Mədəniyyətlərarası dialoq Avropa və onun qon
şu regionlarında davamlı inkişafın və sülhün əsasıdır" mövzusunda
beynəlxalq elmi-praktik konfrans (2-3 dekabr 2008), "Dinlərarası
dialoq: qarşılıqlı anlaşmadan birgə əməkdaşlığa doğru” mövzu
sunda keçirilən beynəlxalq Bakı konfransı (6 noyabr 2009), dünya
dini liderlərinin Bakı sammiti (26 aprel 2010), “Dəyişən dünyada to
lerantlığın gücləndirilməsi” mövzusunda I Beynəlxalq Bakı Forumu
(19-21 dekabr 2012) və Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi,
Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsi, ATƏT Demokratik Təsisatlar
və insan Hüquqları Bürosunun birgə təşkilatçılığı ilə həyata keçirilən
"Qeyri ayrı-seçkilik və tolerantlığın təşviqinə dair dinlərarası dialoq"
(10-11 oktyabr 2016 ) mövzusunda ikigünlük seminar söylədiyimə
əyani misallardır. Bundan başqa, qeyd olunmalıdır ki, ölkəmiz belə
mötəbər tədbirlərə ev sahibliyi etməklə yanaşı, dövlətimiz burada
mövcud olan müxtəlif dini icmalara da hər cür dəstəyini göstərir. 5
iyul 2016-cı ildə imzalanmış "Azərbaycanda dini qurumlara maliyyə
yardımı göstərilməsi haqqında" sərəncam Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin müxtəlif dini icmalara göstərdiyi qayğının təzahürüdür.
Həmçinin xüsusi vurğulanmalıdır ki, tolerantlıq, multikulturalizm
və humanizm ideyaları bütün əsrlərdə Azərbaycanda mövcud ol
muşdur. Məsələyə diqqət yönəldən cənab ilham Əliyev bildirirdi:
“Əsrlərboyu müxtəlif dinlərin və mədəniyyətlərin nümayəndələri
Azərbaycanda sülh şəraitində və ləyaqətlə yaşayıblar. Dini dözümlü
lük və multikulturalizm burada hər zaman mövcud olmuşdur. "Mul
tikulturalizm" sözü mövcud otmadığı bir zamanda belə həmin ideya
lar daim yaşayıb. Onun nəticəsidir ki, bu gün Azərbaycan çoxmillətli
və çoxkonfessiyalı ölkədir. Burada bütün dinlərin və etnik qrupların
nümayəndələri sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayırlar".
Sadalanan cəhətlərə görə Azərbaycan həqiqətən nümunə ola
biləcək ölkələrdəndir. Bunu tarixi mənbələr, ədəbi-bədii qaynaqlar
və mədəni abidələr də təsdiq edir. Hazırda ölkəmizdə rəsmi
dövlət qeydiyyatından keçmiş onlarca dini icma var. Qafqazda
ən qədim kilsə sayılan Kiş məbədi (I əsr) və Cənubi Qafqazın ən
qədim islam dini ibadətgahı olan Şamaxı məscidinin (743-cü il)
mövcudluğu təsdiqləyir ki, bu ərazilərdə tarixən müxtəlif dinlər hələ
ortaya çıxdıqları ilk dövrlərdə özlərinə ardıcıllar taparaq fəaliyyət
göstərmişdir. Sonrakı illərdə də məscid, kilsə və sinaqoqların tikilib
istifadəyə verilməsi tolerantlıq baxımından ölkəmizdəki durumun
müsbət əyani göstəricilərindən biridir. Yeri gəlmişkən, bu zəmində
bir neçə tarixi faktı da vurğulamaq yerinə düşərdi: "Jen Mironosits"
pravoslav kafedral kilsəsi 1909-cu ildə memar M.F.Verjibitskinin
layihəsi əsasında məşhur azərbaycanlı milyonçu və xeyriyyəçi Hacı
Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı və ianələri hesabına inşa
edilmişdi. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra kilsə bağlanmış,
qanlı yanvar hadisələri zamanı ziyan çəkmişdi. Müstəqilliyimizin
təkrar qazanılmasından sonra kilsə 2001 -ci ildə təmir olunub
insanların istifadəsinə verilmişdir. Bu zaman isə digərbirazərbaycanlı
xeyriyyəçi Aydın Qurbanov kilsənin normal fəaliyyətə başlaya
bilməsi üçün lazımi vəsaiti öz üzərinə götürmüşdür. Göründüyü kimi,
sözügedən kilsənin həm tikintisində, həm də sonradan bərpasında
86
Mədəniyyət.AZ / 2 • 2017
azərbaycanlı xeyriyyəçilər təqdirəlayiq addımlar atmışlar. Bundan
başqa, Quba rayonunun Qırmızı qəsəbəsində "Altı günbəz”
adlandırılan sinaqoq yəhudilərin Quba xanı Hüseynəli xanın icazəsi
ilə 6 gün ərzində bura köçüb gəlmələrinin rəmzidir. Ümummilli lider
Heydər Əliyevin göstərişi ilə dini məbədə ehtiyac duyan katoliklərə
kilsə tikilməsi üçün ərazinin ayrılması və 2010-cu ildə Azərbaycan
Respublikası Prezidenti cənab ilham Əliyevin təşəbbüsü və qayğısı
ilə dağ yəhudiləri üçün yeni sinaqoqun inşasına başlanması tarixi
tolerantlıq ənənələrinin davamıdır. Təbii ki, heç bir ənənə birdən-
birə, öz-özünə yaranmır və möhkəmlənmir. Hər bir ənənə müəyyən
bir dünyagörüşünün məhsuludur. Ulu öndərin dili ilə desək,
yüksək tolerantlıq, ilk növbədə, yüksək mədəniyyətin təzahürüdür.
"Ölkəmizdə tarixən mövcud tolerant mühitin mövcudluğu nə ilə izah
edilə bilər?” sualına gəldikdə isə bildirmək istərdik ki, fikrimizcə,
bu ən birinci insana olan yüksək dəyərin mövcudluğundan,
babalarımızın həyata, dünyaya baxışından irəli gəlmişdir. Təsadüfi
deyildir ki, insanı ən ali mərtəbəyə qaldıran orta əsrlərin məşhur
hürufizm dini-təlimi Azərbaycanda meydana gəlmiş və buradan
qonşu ölkələrə yayılmışdır. Ondan əvvəl isə Azərbaycanda sufizm
özünü göstərmişdi və bir çox ardıcıllar toplaya bilmişdi. Sufizm dini
təliminin aşıladığı fikirlərlə tanış olduqca onun necə gözəl tolerant
və multikultural ideyalar aşıladığını görürük; məsələn, böyük sufi
mütəfəkkir Mövlana deyirdi: “Kafirsən, müsəlmansan, bütpərəstsən,
hətta din düşmənisənsə, bizim ümid qapımız sənin üzünə açıqdır,
gəl”. Bəli, sufilər başqa dindən olanlara hörmətlə yanaşır, onları öz
sıralarına dini, irqi ayrı-seçkiliksiz qəbul edirdilər. Bildirirdilər ki, “nə
qədər insan varsa, Haqqa da o qədər yol var”. Sufilər öz baxışlarında
müqəddəs kitab Qurani-Kərimin müəyyən ayələrinə (məsələn:
"Maidə” surəsinin 48-ci ayəsində deyilən “sizlərdən hər biriniz üçün
bir şəriət və bir yol təyin etdik” və s . ) əsaslanırdılar. İslam haqqında
kamil bilgilərə sahib babalarımız öz həyatlarında onun qoyduğu qayda
və prinsiplərə əsaslanmışlar. İslamın tolerantlığından danışarkən
deməliyik ki, hətta qeyri-ilahi din mənsublarına da radikal münasibət
sərgiləməmişdir. “Bəqərə" surəsində qeyd olunan ‘Ta ikrahə fiddin"
- “dində məcburiyyət yoxdur" fikri isə bütün bu məsələlərə işıq
tutur, islamın mahiyyətindən irəli gələn tolerantlıq xalqımızın canına,
qanına, ruhuna hopub desəm, yəqin ki, səhv olmaz. Təsadüfi deyil
ki, “islam dini bizi heç vaxt işğalçılığa, qəsbkarlığa sövq etməmişdir.
Biz sülhsevər millətik. Dinimiz də insanlara dostluq, qardaşlıq, sülh,
barışıq yolu göstərmişdir. Biz həmişə bu yolla getmişik" deyirdi ulu
öndərimiz Heydər Əliyev. Hazırda ölkəmizdə 28 qeyri-islam (xristian
- 17; yəhudi - 8; krişna - 1; bəhai - 2) təmayüllü, 721 islam dini
icması fəaliyyət göstərir və Azərbaycanın dünyəvi dövlət olmasına
baxmayaraq, onlar hamısı daim dövlətin qayğısını hiss edir. ❖
Ədəbiyyat:
1. "Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi" /Azərb. Resp. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi; red. N.Məmmədov. - Bakı: Nurlar NPM, 2015.
-1 6 0 s
2. Aslanova R. “Qloballaşma və mədəni müxtəliflik”. Bakı: "Elm", 2004. - 264 s.
3. Adil Abdulla al-Fəlah. Heydər Əliyev və milli-mənəvi dəyərlər. Bakı, Qismət, 2007,108 səh.
A. Bünyadzadə Könül, "islam fəlsəfəsi: tarix və müasirlik". Bakı, Çaşıoğlu, 2010,-154 səh.
5. Əlizadə Aydın. “Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (ilk çağlar)". Bakı, "Əbilov, Zeynalov və oğulları" nəşriyyatı, 2007,172 səh.
6. Əhədova Sevda Ağamirzə qızı. "Musir dünyada mədəniyyətlərarası münasibətlər”. Bakı, Elm—2014,348 səh.
7. Heydər Əliyev siyasəti: T O L E R A N T L I Q (çıxışlar, nitqlər, görüşlər, təbriklər). Bakı, "Elm və təhsil" - 2015.504 səh.
8. Hüseynov Sakit. "Azərbaycanda dini tolerantlıq mədəniyyəti: tarix və müasirlik”. Bakı, “Təknur”, 2012,176 səh.
9. https://az.wikipedia.org/wiki/Varfolom ey_gecesi http://525.az/site/index.php?name=xeber&news_id=5625 (“Dini tolerantlıq, qarşılıqlı
ehtiram gündəlik həyat tərzimizdir” (Müsahibə))
10. http://www.mediaforum.az/az/2012/06/06/D%C/%B0N%C/%B0-PL%C3%9CRAL%C4%B0ZM-115936630c06.html (Fəlsəfə doktoru
Mail Yaqubun Dini plüralizm adlı yazısı
11. http://scwra.gov.az/pages/32/
Резюме
Прежде чем перейти к комментарию поставлен задачи, автор дает
научный анализ понятию толерантность, и отмечает, что является
одним из самых высших значений в истории человечества. Он это
обосновыет тем, причиной что возникновения конфликтов, время
от времени массовых убийств является именно религиозная не
терпимость. В статье также говорится о традиционной толерант
ности Азербайджана, пытается объяснить факторы влияющие на
формирование толерантного духа.
Ключевые слова: Толерантность, понятие толерантности, тради
ция толерантности в Азербайджане.
Summary
Before reporting the gist of priority issue the author analysis
theoretical points of tolerance and notes it as one of invaluable
worth of history of mankind. He explains religious intolerance as
the main cause of occured violences and conflicts at times and
unfolds main factors impacted to formulating process of toler
ance spirit of Azerbaijan nation.
Key words: Tolerance, The concept of tolerance, religious toler
ance, The tradition of tolerance in Azerbaijan.
Mədəniyyət. AZ / 2 • 2017
87
Dostları ilə paylaş: |