Topografiya va kartografiya asoslari



Yüklə 70,65 Kb.
səhifə1/2
tarix05.02.2022
ölçüsü70,65 Kb.
#83461
  1   2
Lekciya 1 kk


1-MAvZU. “TOPOGRAFIYA vA KARTOGRAFIYA ASOSLARI” FANINING TARMOQLARI, MAQSAD vA vAZIFALARI

REJA


1. Pánniń geografiya pánleri ishinde tutqan ornı

2. Geodeziya páni tuwrısında maǵlıwmat

3. Geodeziyanıń tariyxıy rawajlanıwı

Tayansh sóz dizbegi hám atamalar :

Topografiya, geodeziya, joqarı geodeziya, tómen geodeziya, injenerlik geodeziyası, kartografiya, karta.

“Topografiya hám kartografiya tiykarlari” páni geografiyalıq pánler ishinde fundamental pánlerden biri bolıp, ol jaǵdayda adamlıq jámiyeti hám insan iskerliginde zárúrli esaplanadı. Adamlıq jámiyetinde kartanıń ornı bólek bolıp, túrli geografiyalıq izertlewler hám jer maydanı daǵı waqıya-qubılıslardıń aymaqlıq tarqalıwı kartada ayqın kórinetuǵın boladı.

Pánniń tiykarǵı maqseti, respublikamizning ulıwma orta, orta arnawlı hám joqarı tálim mákemelerinde topografikalıq hám kartografikalıq bilimler beriwge itibar qaratıladı. Mısalı, ulıwma bilim beriw mektepleriniń 3-4-klasslar hám 5-9 klasslarında “Tabiyot hám geografiya” pánleri programmasında topografiya hám kartografiyaga tiyisli temalar bólek katografik jantasıwlar tiykarında ótiledi, sabaqlıqlardıń tekst aralıǵı hám qosımshalarında geografiyalıq kartalar beriledi. Orta arnawlı sistemada bolsa, pánniń programması daǵı temalarǵa uyqas penentúrde bilimler berip barıladı, joqarı tálim sistemasında tálim baǵdarınıń oqıw rejesine kiritilgen matematika hám tábiy-ilimiy, ulıwmakásiplik, qánigelik hám qosımsha pánlerdiń hár bir temasında geografiyalıq kartalarǵa murojat etiwdi talap etedi. Pánniń wazıypaları sheńberinde tómendegiler belgilenedi:

- adamlardıń kúndelik turmısı hám iskerliginde, jámiettiiń ekonomikalıq rawajlanıwda, túrli geografiyalıq izertlewlerde kartalardıń ornı bólek bolıp jer maydanı daǵı waqıya hám hádiyselerdiń aymaqlıq tarqalıwı kartalarda kórgezbeli tárzde suwretleniwi uyreniledi;

- geografiyalıq ádebiyatlarda jer maydanı daǵı waqıya hám hádiyseler sóz menen ańlatpalansa, geografiyalıq kartalarda arnawlı belgi-modeller járdeminde sızılma usıllarında suwretleniwine itibar qaratıladı ;

- geografiyalıq kartalardıń tiykarın topografikalıq kartalar uyımlastırıwı, qandayda bir aymaqtıń geografiyalıq kartasın dúziw ushın, sol aymaqtıń topografikalıq planı hám kartasınıń dúzilisi belgilenedi;

- orınnıń topografikalıq kartasın dúziw ushın kartanıń negizi esaplanǵan geodezik tiykar bolıwı, bul arqalı jerdiń forması, úlkenligi hám basqa ólshemleri anıqlanadı, keyininen topografikalıq kartanıń hasası jaratılıwı, geodezik tıykardıń júzege keliwi mazmun tárepinen uyreniledi.

Topografiya hám kartografiya pánleri bir-biri menen bekkem baylanısqan hám bir-birin toltırıp baratuǵın geografiyalıq pán esaplanadı.

Topografiya - (grekshe “tapos”-jay, “grafo”- súwretlew) jer maydanınıń málim bir kishi bólegin plan yamasa kartada súwretlew usılların uyretedi. Házirgi waqıtta topografikalıq plan alıwda aero hám kosmik pátdan keń túrde paydalanılıp atır, bul bolsa plan alıw jumıslarınıń tezleniwinde hám jaratılıp atırǵan karta sapasınıń jáne de jetilisken bolıwlıǵına alıp keledi.

Kartografiya - tábiyaat hám jámiyette waqıt ótiwi menen ózgeretuǵın waqıya hám hádiyselerdiń tarqalıwın, olardıń óz-ara baylanıslılıǵın, kartografikalıq maǵlıwmatlardı belgi-modeller jardeminde kórgezbeli túrde súwretlew jolların úyretiwshi pán esaplanadı. Kartografiya - áyyemgi pánlerden biri bolıp, daslep eramizǵa shekemdıń II-ásirinde jasaǵan Klavdiy Ptolomey tárepinen pánge kiritilgen.

Karta - termini grekshe “kartes” sózinen alınǵan bolıp, xat jazıw ushın isletiletuǵın papirus penenqaǵazınıń bir beti degen mánisti ańlatadı. Geografiyalıq kartalar arnawlı matematikalıq jol menen esaplawlar tiykarında jer ellipsoidining tegislikte súwretlew nátiyjesinde júzege keltiriledi. Geografiyalıq kartalarda waqıya hám hádiyseler arnawlı obrazlı belgiler járdeminde suwretlenedi, olardıń muǵdarı, sapası, jaylasqan ornı hám basqa bir qansha maǵlıwmatlardı alıw múmkinshiligi júzege keledi. Bunnan tısqarı geografiyalıq kartalardıń maqseti, masshtabı hám isletiliwine baylanıslı halda suwretlenetuǵın detallar saralanadı, ulıwmalastırıladı, yaǵnıy generalizatsiya etilgen halda kartalarda óz hákisin tabadı. Kartografikalıq suwretler geografiyalıq kartalardıń tiykarǵı bólegi bolıp, suwretlenip atırǵan aymaqtıń tábiy jáne social-ekonomikalıq tárepleri, waqıya-qubılıslardıń geografiyalıq tárepten jaylasıw qásiyetleri hám olardıń óz-ara baylanıslı halda rivjlanishini suwretleydi. SHuni bólek atap ótiw kerekki, kartalar xalıq xojalıǵın joybarlawda, geologik qıdırıw jumısların ámelge asırıwda, túrli qurılıs jumıslarında, mámleketimizdiń óndiriwshi kúshlerin tuwrı bólistiriwde, aymaqlardı kompleks úyreniwde, áskeriy tarawdı rawajlandırıwda hám geografiya pánin tereń úyreniwde tiykarǵı derek bolıp xızmet etedi.

Topografiya hám kartografiya páni - geografiya, geodeziya, geofizika, matematika, geometriya, informatika, biogeografiya, landshaftshunoslik hám basqa pánler menen ajıralmas baylanısqan. Bul baylanısıwlar nátiyjesinde geografiyalıq kartalardıń mazmun hám mánisi, olarda suwretlenetuǵın waqıya hám hádiyselerdiń jaylasıwı tuwrı aytinadi. Kartografiya sheńberinde kartashunoslik, kartometriya, matematikalıq kartografiya, kartanı proektlestiriw hám dúziw, kartanı baspaǵa tayarlaw hám jarıyalaw, kosmik hám geoinformasion kartografiya hám basqa bólimlerdi óz ishine aladı.

2. Geodeziya páni tuwrısında maǵlıwmat

Geodeziya - (grekshe “geo” - jer, “dio” - ólshew sózlerinen alınǵan bolıp “erni ólshew” mánisin beredi) jerdiń forması hám úlkenligin ólshew, jer maydanında hár túrlı injenerlik, proektlestiriw jumısları hám topografikalıq karta hám de plan alıw ushın zárúr bolǵan geodezik tayansh punktlerin shólkemlestiriw usılların, geodezik ásbaplardıń dúzilisin hám ol menen islew jolların uyretedi. Geodeziya joqarı, tómen hám injinerlik geodeziyaǵa bólinedi:

Joqarı geodeziya - jerdiń formasın, onıń ólshemlerin anıqlaw, kartalar dúziw ushın geodezik noqatlardı qurıw maqsetinde úlken aymaqlarda alıp barılatuǵın ólshew jumısları hám olardı shólkemlestiriw menen shuǵıllanadı.

Tómen geodeziya - jer maydanınıń ayırım bólimlerin plan, karta hám profillerde sızıp súwretlew degi ólshew hám geodezik ásbaplar menen islew usılların úyrenedi.

Injenerlik geodeziyası - injenerlik imaratlarınıń ornın izlep tabıw, onı planda, kartada hám profilde proektlestiriwde atqarılatuǵın jumıslar menen shuǵıllanadı.

Geodezik jumıslar mazmunı hám xarakteristikaına kóre eki basqıshqa bólinedi:

- zamanagóy, jańa, jetilisken geodezik ásbaplardan paydalanıp, geodezik atız ólshew jumısların orınlaw ;

- ólshew nátiyjelerin esaplab shıǵıw, plan hám kartalardı grafik dúziw hám de rásmiylestiriw.

Mámleketimizde awıl xojalıǵın rawajlandırıwda planlı -kartografikalıq ónimler úlken áhmiyetke iye bolıp, jer dúziw shólkemleri jerden aqılǵa say paydalanıw máselelerin sheshiwde olardan keń paydalanadı. Barlıq jer taypalarınıń turaqlı esabın aparıw, jer dúziw joybarların islep shıǵıw, jerden paydalanıw hám de almaslap egiw atızları shegaraların belgilew, xalıq turar jayları, jollar, suwǵarıw tarmaqları hám basqalardı jaylastırıwda plan hám de kartalar tiykar bolıp xızmet etedi. Jerlerdi suwǵarıw hám olardıń zaxini qashırıw, topıraq erroziyasına qarsı gúres ilajların hám basqa sol sıyaqlı máselelerdi planlı -kartografikalıq hújjetler járdeminde ámelge asıriladı. Agrotexnikalıq qaǵıydalarǵa tiyisli kóp máselelerdi sheshiw ushın da topıraq, relef, ósimlik oramı, suw háwizleri suwretlengen planlı -kartografikalıq hújjetler bolıwı kerek. Planlı -kartografikalıq hújjetler mámleket qorǵaniwi ushın da zárúr. Sol sebepli geodeziya pánin tereńrek úyreniw nátiyjesinde joqarı, ámeliy hám kosmik geodeziya sıyaqlı tarawlar zárúrli áhmiyetke iye. Jerdiń forması hám ólshemlerin anıqlaw, geodeziya tayansh tarmaqların qurıw hám de onıń úlken bóleginde atqarılatuǵın joqarı anıqlıqtaǵı geodezik islerdi ámelge asırıwda, jerdiń ishki kúshi tásirinde jer qabıǵınıń jılısıwın úyreniw hám basqa sol sıyaqlı joqarı anıqlıqta orınlaw talap etiletuǵın geodezik jumıslar joqarı geodeziyanıń úyreniw wazıypasına kiredi. Ámeliy geodeziyada túrli injenerlik imaratlar ornın qıdırıw, proektlestiriw, jayǵa kóshiriw, olardı qurıw processinde geodezik ólshewler menen támiyinlew, jay hám de imaratlar deformatsiyasini ólshew hám basqa sol sıyaqlı jumıslar ámeliy tárepten joqarılıǵı menen ajralıp turadı. Kosmik geodeziya — joqarı geodeziyaǵa tiyisli ilimiy máselelerdi Jer suniy joldasların, Ay, planetalar hám túrli kosmik ushıw apparatların baqlaw arqalı sheshiw jolların úyrenedi. Házirgi zaman geodezik texnikalerinen paydalanıp, hár túrlı quramalı geodezik islerdi orınlaw jolǵa qóyılıp atır. Berilgen jer bir bóleginiń planın hám kartasın dúziwde Jerdiń suniy joldasi járdeminde jer noqatları koordinatalarınıń tez hám kem miynet sarplap anıqlaw, topografikalıq s'yomka nátiyjelerin arnawlı kartaǵa jazıp alıp, kompyuterde islep shıǵıw hám orınnıń elektron kartası yamasa orınnıń cifrlı modelin dúziw texnologiyası keń qollanılıp atır. Geodeziya páni - geografiya, astranomiya, topografiya hám kartografiya, geofizika hám basqa pánler menen ajıralmas baylanısqan.

3. Geodeziyanıń tariyxıy rawajlanıwı

Geodeziya páni hám taǵı basqa pánler qatarı turmıslıq talaplar tiykarında payda bolǵan hám islep shıǵarıw kúshleriniń taraqqiy etiwi menen rawajlanıp barǵan. Insan áyyemginen ózi jasaǵan aymaqlardı turmıs talabına kóre hár tárepleme biliwge háwesker hám úyrengen. Arxeologlarning anıqlawısha, Áyyemgi Egipet, Mesopotamiya, Indiya, Kitay, Gretsiya, Orta Aziya hám basqa mámleketler xalıqları óz mútajlikleri ushın dıyxanshılıq qılıw hám suwǵarıw kanalların qazıw, túrli jay hám imaratlardı qurıw, egin maydanların óz-ara bólistiriw sıyaqlı máselelerdi sheshiwde geodezik ólshew jumıslarınan paydalanǵan.

Mısalı, eramızǵa 4000 jıl ilgeri Egipet degi Erisiw dáryası háwizinde yerni ólshew jumısları alıp barılǵan. Erisiw dáryasın Qızıl teńiz menen tutastırıw maqsetinde kanal qurılısı eramızǵa vI ásir aldınǵı waqıtqa tuwrı keledi. Ol waqıtlarda s'yomkanıń birpara usıllarigina málim bolǵan. Grekistonlik alım Eratosfen eramızǵa 230 jıl ilgeri Jer sharınıń ólshemlerin anıqlaǵan hám geodeziyaǵa tiyisli arnawlı kitap jazıp, meridianlar hám paralleller kórsetilgen geografiyalıq kartalar jaratqan. Ptolomey tárepinen kartalardı jaratıwda proeksiyalaw usılları engizilip, Evropa hám Aziya kartaların dúziwde olardan paydalanılǵan.

Eramızǵa vII-vI ásir ilgeri házirgi Irak qublaında jasaǵan xoldeylar Yerni shar dep shama menen oylaıp, onıń radiusı (R) uzınlıǵın esaplab shıǵadı. Eramızǵa vI ásir aldın Pifagor Yerni shar formasında dep aytqanlıǵı pánge málim. IX asirde Araviyada mádeniyat talay taraqqiy etip, Bag'dodda „Hikmet úyi“ atlı ilimiy oray shólkemlesken. Ol jaǵdayda Orta Aziyalıq “Súwreti-al-arz” (“Jer súwreti”) atlı dóretpe avtorı Al-Xorezmiy hám de Al-Farg'oniy, Al-Marvoziy, Al-Marvarudiy sıyaqlı ilimpazlar da túrli geodezik islerdi alıp barǵan. Xalifa Xorun Al-Rashid balası Al-Ma'mun buyrıqına qaray, 827 jılı „Hikmet úyi“ aǵzalarınan eki ekspediciya dúzilgen. Jer ólshemlerinde bolǵan ayırmashılıqtı jónge salıw qılıw ushın olarǵa „gradus penenólshew usılı“ ni isletip, Jer ólshemlerin anıqlaw jumısı tapsırılǵan. Olar meridianning bir gradus ayqulaq uzınlıǵın ólshep, jumıstı 56, 0 mil (110, 5 km) hám 56, 66 mil (111, 82 km) nátiyje menen juwmaqlaǵan hám esaplawlar ushın 111, 82 km nátiyje alınǵan.

XvII ásir basında Galiley tárepinen kóriw trubasi, menzulaning oylap tabıw etiliwi, trigonometriya hám analitik geometriya esaplawlarınıń engiziliwi sebepli, jer bólimlerin ólshew hám súwretlew usılları talay rawajlanıwlastırılgan.

XvIII ásir baslarında jer relefini anıqlaw ushın vertikal s'yomka (nivelirlash) jumısları orınlanǵan. M. v. Lomonosov 1775 jılda Geografiya departamentinde kartalardı jańalaw, dúziw hám de rawajlanıwlastırılgan geodezik ásbaplardı jaratıw jumısların alıp barǵan.

Rossiyalıq geodezist-ilimpazlar F. N. Krasovskiy, A. S. Chebotarev hám basqalar geodezik izertlew hám teoriyalıq islerdi keń kólemde alıp barıp, geodeziyanıń rawajlanıwına úlken úles qosqanlar.

Túrli mámleket ilimpazları tárepinen (áyyemginde) anıqlanǵan Jerdiń ayırım ólshemleri bahaları tómendegi 1-kestede berilgen.

Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, watanlasımız Abu Rayhon Beruniy (973 — 1048 yy.) óz turmısında jazǵan 150 dane shıǵarmasınan 40 tasini geodeziya pánine baǵıshlap, bay hám qımbatlı maǵlıwmatlar qaldırǵan. Usı dóretpeler Jer sharı ólshemlerin shapaq tómenlew múyeshin ólshew arqalı anıqlaw, geodeziyanıń tuwrı hám teris máselelerin sheshiw jolların qollanıw etip, geografiyalıq koordinatalar járdeminde jer maydanında eki noqat arasındaǵı aralıqtıń uzınlıǵın hám sızıq baǵdarın, túrli qalalardıń geografiyalıq koordinatalarınıń anıqlaǵan, geodezik ásbaplardı oylap tabıw etken, kúndelik turmısda ushraytuǵın ámeliy geodeziyaǵa tiyisli máselelerdi sheshiwdiń teoriyalıq hám ámeliy jolların belgilegen, kartografikalıq

1-keste

T/r Anıqlanıwvaqti Ilimpazlar hám mámleketlikler nomi Jer radiusı uzınlıǵı Sheńber uzınlıǵı Bir gradus meridian jay uzınlıǵı Qaysı keńlikte

1 Eramızǵa v-vI ásir aldın Xolden 6310, 50 39650, 19 110, 14 -

2 Eramızǵa II-v ásir aldın Erotosfen 6843, 65 43000, 00 119, 44 300

3 Eramızǵa I asroldin Posidoniy 6569, 90 41280, 00 114, 67 350

4 Eramizǵa shekemdıń

II ásirinde Ptolomey 6059, 01 38070, 00 105, 75 400

5 Eramizǵa shekemdıń

vII ásirinde Braxmagupta 6239, 26 39302, 51 108, 89 -

6 827 yil Araviya 6406, 49 40253, 28 111, 82 350

7 1037 yil Beruniy 6339, 58 39832, 79 111, 65 320

8 1528 yil Fernel 6337, 01 39816, 72 110, 60 490

9 1616 yil Snellius 6153, 13 38661, 34 107, 39 520

10 1633 yil Norvud 6412, 66 40292, 01 111, 92 520

11 1670 yil Pikar 6372, 01 40036, 60 111, 21 490

proeksiyalar hám basqa sol sıyaqlı zárúrli temalardı óz ishine qamtıp alǵan. Beruniy esabı boyınsha Jer radiusı 6339, 58 km bolıp, házirgi waqıtta isletilineip atırǵan (Krasovskiy ellipsoidi) baha — 6371, 11 km den ayırmashılıǵı tek 31, 5 km ni shólkemlestirgen.

Bunnan tısqarı, Beruniy óziniń geodeziyaǵa tiyisli dóretpelerinde orında noqatlardı baqlaw daǵı qaraw nurınıń hawada sınıwı (refraksiya) hám parallaks penenhádiyseleri (qaralgan zattıń jıljıb kórinisi) haqqında hám ólshew qáteleriniń tiykarǵı ózgeshelikleri, jıyek uzaqlıǵın anıqlaw sıyaqlı máseleler haqqında da óz pikir hám oy-pikirlerin aytǵan.

2-MAvZU. YERNING MATEMATIK MODELI

REJA

1. Geoid túsiniginiń mánisi.



2. Jer ellipsoidlari hám olardıń ólshemleri

Tayansh sóz dizbegi hám atamalar :

Geoid, mutloq biyiklik, salıstırmalı biyiklik, polyar siqiqlik, meridian, dáreje tóri, geografiyalıq uzaqlıq, geografiyalıq keńlik, sferoid, ellipsoid, úsh o'qli ellipsoid.

Insaniyat tariyxıy rawajlanıw dawamında mútajligi ushın túrli ólshew jumısların alıp barǵan bolıp, ólshew jumısları waqtında noqatlardıń bir-birine salıstırǵanda bálent-tómenligi anıqlanadı. Topografiyada noqatlardıń bálent-tómenligin anıqlaw Jerdiń ulıwma formasına salıstırǵanda belgilenedi. Jerdiń tábiy maydanı túrli oylı-qırlılıqlar : oyıqlar, tegislikler, pastekisliklar, tawlar, dáryalar, kól hám basqalardan ibarat. Jerdiń tábiy maydanı topografikalıq maydan dep júritiledi. Bul maydan geometriyalıq -matematikalıq model tárepinen quramalı bolıp, odaǵı barlıq noqatlardıń bálentligi jerdiń ulıwma formasına salıstırǵanda alınadı. Jerdiń ulıwma forması okean suwining tınısh jaǵday daǵı júzesin pikiran dawam ettiriwden payda bolǵan domalaq forma geoid (grekshe “jerdiń kórinisi” mánisin ańlatadı ) dep qabıl etilgen. Geoid - dep atawdı 1873 jıli nemis penenfizigi I. B. Listing (1808-1882) usınıs etken. Geoid forma balshıq jerde birdey bolmaydıden, jerdegi jınıslardıń jaylasıwı hám qısıqlıǵına qaray ózgeredi, sol sebepli ol ellipsoid formaǵa uqsaydı. Topografikalıq yuzadagi noqatlardıń bálentligi júzesiy sırtdan, mámleketimizde biyiklikler Boltiq teńizindegi Kronshtadt futshtogidan esaplanadı. Naǵız ózi noqatqa salıstırǵanda esaplanǵan biyiklik mutloq biyiklik dejıladi. Jer maydanı daǵı eki noqat biyiklikleri arasındaǵı parq salıstırmalı biyiklik dejıladi. Ádetde mutloq biyiklik H hárıbi menen, salıstırmalı biyiklik H1 menen belgilenedi. B noqattıń A noqatqa salıstırǵanda bálentligi, yaǵnıy salıstırmalı bálentligi oń bolsa (+), keri bolsa (-) belgi menen jazıladı. Eger jer maydanı daǵı qandayda bir noqattıń bálentligi 0 metrden bálent bolsa, kartalarda belgi qo'jılmaydi, 0 metrden tómen bolsa keri belgi qo'jıladi.

2. Jer ellipsoidlari hám olardıń ólshemleri

Bir neshe ásirlerden berli ólshew jumıslarınıń nátiyjeleri soǵan alıp kelgenki, geoid forma ellipsning kishi oqları átirapında aylanıwında payda bolǵan Jer - sferoid formaǵa uqsaydı. Sol sebepli onıń ólshemleri túrli dáwirlerde bir neshe ilimpazlar tárepinen esaplab shıǵılǵan (2-keste).

2-keste

№ Ilimpazlar nomi a v α Jıli

Metr esabında

1 Delamber 6375653 6356564 1:334 1800 (Frantsiya )

2 Bessel 6377397 6353079 1:299, 2 1841 (Germaniya )

3 Klark 6378249 6356515 1:293, 5 1880 (Angliya )

4 Xeyford 6378388 6356909 1:297 1909 (AQSH)

5 Krassovskiy 6378245 6356863 1:298, 3 1940 (Rossiya )

Bul jerde a- ellipsoidning úlken yarım o'qi

v- ellipsoidning kishi yarım o'qi

α - polyusningsiqiqligi

Házirgi waqıtta jer ellipsoidining elementleri F. N. Krassovskiy hám A. A. Izotovlar esaplab shıqqan hám barlıq geodezik jumıslarda Krassovskiy ellipsoidi tiykar etip alınǵan.

Jer - Quyash sistemasındaǵı úshinshi planeta bolıp, Jerden Quyashǵa shekem bolǵan aralıq 149, 6 mln. km ni quraydı. Jerdiń orbita boylap ortasha háreketi sekundına 29, 8 km ni, Jer orbitasining uzınlıǵı 940 mln. km, Jer óz o'qi átirapında 23, 43 saatta bir ret aylanıp shıǵadı.

F. N. Krassovskiy maǵlıwmatları boyınsha Jerdiń ólshemleri tómendegiler: ekvotorial radius yamasa úlken yarım kósher - 6378, 245 km; Polyar radius yamasa kishi yarım kósher - 6356, 863 km; Ortasha radius - 6371, 110 km; Polyar siqiqlik - 1:298 yamasa 21, 36 km; Ekvatorial siqiqlik - 1:30000 yamasa 213 km; Meridian uzınlıǵı - 40008, 550 km; Ekvator uzınlıǵı - 40075, 696 km; Jer maydanınıń maydanı - 510083000 km2;Jerdiń kólemi - 1, 083 x 1012 km.

Jerdiń forması haqqındaǵı másele áyyemginen ilimpazlardı qızıqtirib kelgen. Jerdiń formasın tegis, jalpaq, tegis, qabariq, dóńgelek, sharsimon degen pikirler az-azdan maǵlıwmatlar jıynalısı menen payda bolǵan. Jerdiń forması sharsimon ekenligin eramızǵa shekem Iv asirde Aristotel tárepinen tastıyıqlanǵan. Usı ideya vII asrgacha fanda húkim jıljıtıp keldi. Áyyemgi ilimpazlar Jerdiń sharsimon ekenligin tómendegi dáliller menen tastıyıqlasqan :

- qıraqqa jaqınlasıp atırǵan kemaning aldın tóbe bólegi (machtasi) keyin orta bólegi hám aqırı tómengi bóleginiń kórinisi, yaǵniy Jer tegis, tegis bolǵanda kemaning hámme tárepi birdey ko'rinar edi;

- qıraqtan uzoqlashayotgan kemaning daslep tómengi bólegin keyininen orta hám joqarı bólegin názerden ǵayıp bolıwı ;

- tawlarǵa jaqınlasıp kelip daslep taw tóbeleri, keyininen taw etekleriniń kórinisi;

- Ay tutılǵanda Jerdiń oǵan túsetuǵın sayası mudamı tuwrı sheńberdiń bir bólegi formasında bolıwı ;

- Quyash shıǵıp atırǵanda daslep tawlar tepasini jaqtılandıriwi. Quyash botgandan keyin de málim waqıt dawamında taw shıńlarınıń yoritilib turıwı ;

- meridian boylap arqadan qublaǵa yamasa qubladan arqaǵa qaray yurilganda juldızlar ornıniń ózgeriwi. Arqa yarım sharda Úlken ayıw juldızlar gruppası hám Polyus penenjuldızı kórinedi, qublaǵa barǵan sayın bul juldızlar tómenlep baradı, qubla tárepinde basqa juldızlar kórinedi. Ekvatorǵa barǵanda Polyus penenjuldızı ko'rinmay qaladı, Qubla Pútin juldızı payda boladı ;

- bálentke kóterilgen tárepke ufqning keńeyip barıwı ;

- Dúnya sheńber sayaxatlarda bir tárepke qaray ketilib, ekinshi tárepden keliniwi;

- tańdıń shıǵıstan baslanıp keliwi, yaǵniy Jer tegis, tegis bolǵanda balshıq jerde tań ese otar edi;

- aytaqırda mısalı, ko'lning keri tárepinde jaylasqan kóp qabatlı úylerdiń jer maydanı qabariq bolǵanlıǵı sebepli onıń tiykarınan baslap emes, bálki málim bálent bóleginen joqarısı kórinedi.

vII asrga shekem ilimpazlar Yerni shar formasında dep oyda sawlelendiriwgen. Biraq keyinirek Jerdiń polyusı qısılǵan hám ekvator átirapında qabarıq yaǵnıy shar emes, bálki Jerdiń ekvator tegisligidegi radiusı Jer o'qining yarımınan uzınlaw bolǵan ellipsoid yamasa sferoid degen pikirler payda boldı. Jerdiń ellipsoid ekenligin tastıyıq etiwshi tiykarǵı dáliller tómendegiler:

a) ortasha keńliklerde tuwrılanǵan mayatnikli saat ekvatorǵa yamasa polyus penenúlkelikine keltirilsa, ekvatorda orqada qaladı, polyusda aldın ketedi. Mayatnikning bir terbelis dáwiri salmaqlıq kúshiniń tezleniwine baylanıslı bolǵanınan, mayatnik shayqalıwınıń páseyiwi salmaqlıq kúshiniń azayǵanın, mayatnik shayqalıwınıń tezleniwi bolsa salmaqlıq kúshiniń artqanini kórsetedi. Qutbdan ekvatorǵa barǵan sayın oraydan shaǵılısıw kúshi orta barıwın esapqa alǵanda, mayatniklarning shayqalıwında gúzetilgen ózgerislerge sebep, ekvatorda Jer maydanınıń hár qanday noqatı, qutbdagiga salıstırǵanda Jer orayından uzaǵıraqta turadı (yaǵnıy tartıw orayından):

b) Meridianning 10 li oraylıq múyeshka tuwrı keletuǵın yoyi Ekvatorial keńliklerdagiga salıstırǵanda joqarı geografiyalıq keńliklerde uzınlaw (ekvatorda 110, 6 km., 800 sh. k., 111, 7 km.), sebebi sferoidda doǵanıń egriligi ekvator qasındagiga qaraǵanda polyus penenqasından kishi.

1-súwret. Geografiyalıqkenglikvauzoqlik

1-súwretti analiz qılıw arqalı biliw múmkin, (φ) keńlik noqatı meridional maydan, ekvator menen jer sharı daǵı basqa noqat aralıǵindaǵı sızıq múyeshi menen anıqlanadı. Geografiyalıq uzaqlıq (λ) Grinvich meridiani hám basqa anıq real aralıǵindaǵı múyesh menen anıqlanadı. Soǵan baylanıslı halda Xelsinki qalasınıń jaylasqan ornı ekvatordan 600 arqa tárepke, ekvatordan bolsa 250 Grinvichdan arqa uzaqlıqta jaylasqan, anıq koordinata 60010' arqa keńlik hám 24058' arqa uzaqlıq. Ekvator hám pútkil meridianlar boylap 10 ayqulaq uzınlıǵı 111, 11 aralıqtı quraydı, jerdiń sheńber kórsetkishi 40 000 km, radiusı 6370 km ga teń. 450 li keńlikte jer sheńberi 28301 km, radius 78, 6 km.

Házirgi waqıtta Jer formasınıń bir neshe variantları bolıp, Jerdiń forması ulıwmalasqan túsinik bolıp tabıladı. Sol sebepli Yerni formasın bir neshe shamaları bar: sferoid, ellipsoid, úsh o'qli ellipsoid, geoid hám taǵı basqa.

Sferoid - Jer formasınıń ulıwma hám iri kórinisi. Bunda Jer bir aylanıw oǵına hám Ekvatorial simmetrik tegislikke iye. Sferoid anıq kórsetilgen simmetriya oǵına iye emes, onıń hámme oqları birdey. Sol sebepli jer formasınıń sferoid kórinisi Jerdiń haqıyqıy formasına uqsamaydı. Bul saykes emeslik geografiyalıq qabıqtıń yuzamala dúzilisin úyrengende regionlardıń anıq ańlatılıwında sawlelenedi.

Ellipsoid - tiykarǵı kósher anıq kórsetilgen, Ekvatorial simmetriya tegisligi ámeldegi, meridional tegislikler de anıq kórsetilgen. Jerdiń bul kórinisi joqarı geodeziyada koordinatalardı esaplawda, kartografikalıq proeksiyalardı dúziwde isletiledi. Ellipsoidning yarım oqları arasındaǵı parq 21 km, úlken yarım kósher - 6378, 16 km, kishi yarım kósher - 6356, 77 km, ekstsentrisitet - 1/298, 25 ni quraydı.

Úsh o'qli ellipsoid - Jerdiń Ekvatorial kesimi de ellips penenformasına iye ekenligi menen anıqlanǵan. Bunda yarım oqlar ayırmashılıǵı 200 m átirapında, ekstsentrisitet bolsa 1/30000. Jerdiń bul kórinisi geografiyalıq izertlewlerde ulıwma paydalanilmaydi.

Adabietlar:

1. Sabitova N. I., Saidkarimova Z. S. Dúnya tábiy geografiyası hám topografiya tiykarları. Stilistik qóllanba. O'zMU, Universitet, 2007.

2. Berlyant A. M. Kartograficheskiy metod issledovaniya. 2-e izdanie-M.: MGU, 1998.

3. Geoinformatika: talkovıe slovar osnovnıx terminov (pod. Red. A. M. Berlyanta). M.: MGU, 2000.

4. Bojok A. P, Topografiya s penenosnovami geodezii- M.: vısshaya shkola. 1992.

Internet saytları

1. www. tdpu. uz

2. www.pedagog. uz

3. www. zıyanet. uz

4. www. lex. Uz





Yüklə 70,65 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə