Toponiminin-esaslari 1

---

YUSİF YUSİFOV

SERRAF KERİMOV

TOPONİMİNİN 

ESASLARI ÜZERİNE  

BİR İNCELEME

Türkiye Türkçesine Aktaran

Doç. Dr. Serdar YAVUZ

---

ISBN: 978-605-82968-5-5

Yayın Editörü

Doç. Dr. Fatih ÖZEK 

Kapak

Murat ERDUMAN

Mizanpaj

Burhan MADEN

Redaksiyon

Muhammet ÖZCAN

Baskı ve Cilt:

Öz Baran Ofset Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti. 

Saray Mah. Gıdacılar Cad. No: 8 

Kahramankazan / ANKARA

eposta: [e-mail]

Tel: [phone]

İkinci Baskı: 2017

ASOS YAYINLARI

ADRES: Çaydaçıra Mah. Hacı Ömer Bilginoğlu

Cad. No: 67/2-4/MERKEZ/ELAZIĞ

e-posta: [e-mail]

web: www.asosyayinlari.com

Tel: [phone]

YUSİF YUSİFOV

SERRAF KERİMOV

TOPONİMİNİN 

ESASLARI ÜZERİNE  

BİR İNCELEME

Türkiye Türkçesine Aktaran

Doç. Dr. Serdar YAVUZ

---

İçindekiler

Yazarın Ön Sözü ....................................................................................................................9

SUNUŞ .................................................................................................................................. 11

Ön Söz  .................................................................................................................................. 15

BİRİNCİ BÖLÜM

TOPONOMİYE GİRİŞ ..................................................................................................... 17

1. Toponiminin Konusu .............................................................................................. 17

2. Ülkemizde Toponiminin Gelişim Tarihi ............................................................. 21

3. Azerbaycan Toponimisinin Öğrenilmesi Tarihi ................................................ 25

4. Diğer Ülkelerde Toponimik İncelemelere Dair ................................................ 33

5. Toponiminin İlmi, Kuramsal ve Metodolojik Esası ......................................... 45

İKİNCİ BÖLÜM

TOPONİMİNİN BAŞKA İLİMLERLE ALAKASI .................................................. 49

1. Toponimi ve Coğrafya ............................................................................................ 49

2. Toponimi ve Dilcilik ................................................................................................ 54

3. Toponimi ve Tarih .................................................................................................... 59

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TOPONİMİK KAYNAKLAR, TOPONİMİK İNCELEMELERİN ESAS 

PRENSİPLERİ, HALK ETİMOLOJİSİ ........................................................................ 69

1. Toponimik Kaynaklar ............................................................................................. 69

2. Toponimik İncelemenin Prensip ve Metodları ................................................. 73

3. Toponimler ve Halk Etimolojisi ............................................................................ 75

---

6

TOPONİMİNİN ESASLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Doç. Dr. Serdar YAVUZ 

7

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TOPONİMİNİN ESAS BÖLÜMLERİ, KANUN VE KATEGORİLERİ ............ 79

1. Toponiminin Esas Bölümleri ................................................................................. 79

2. Toponiminin Sahaları .............................................................................................. 81

3. Toponimlerin Adlandırılması, Nomenklatür Terim ve Toponimik 

Formantlar ...................................................................................................................... 86

4. Toponimlerin Oluşumlarına Göre Tasnifi .......................................................... 90

5. Toponimlerin Mana Açıklığı ve Dil Mensubiyetine Göre Tasnifi ................ 99

6. Toponimik Zemin, Spektr, Yüzölçümü, Bölüm ve Paraleller:  

Toponimik Rayonlaştırma ........................................................................................ 101

 7. Değişikliğe Uğramış Toponimler ...................................................................... 106

8. Toponimik Topluluk (Şekil, Yığın) Faal ve Pasif Toponimler .................... 108

9. Toponimik Lügat .................................................................................................... 113

BEŞİNCİ BÖLÜM

RUSYA TOPONİMİSİNİN GENEL KARAKTERİSTİĞİ ................................... 117

1. RSFSR ........................................................................................................................ 117

2. Ukrayna  ................................................................................................................... 126

3. Belarus ....................................................................................................................... 131

4. Moldavya  ................................................................................................................. 135

5. Litvanya ..................................................................................................................... 138

6. Letonya ...................................................................................................................... 140

 7. Estonya ..................................................................................................................... 142

8. Türkmenistan........................................................................................................... 144

9. Kırgızistan  ............................................................................................................... 146

10. Tacikistan  ............................................................................................................... 147

11. Özbekistan  ............................................................................................................ 149

12. Kazakistan .............................................................................................................. 151

13. Gürcistan  ............................................................................................................... 153

14. Ermenistan  ............................................................................................................ 155

15. Azerbaycan  ........................................................................................................... 158

İlaveler ................................................................................................................................. 167

1. Azerbaycan’nın Muhtelif Cumhuriyetler, İran ve Türkiye Toponimik 

Paralelleri....................................................................................................................... 167

2. Toponimlerin Kayıt Altına Alınmasına Dair Talimat .................................... 177

Coğrafî ve Topografik Adlar .................................................................................... 177

3. Azerbaycan’nın İnzibati Arazi Kuruluşu Halli Usülu Hakkında 

Esasnameden ............................................................................................................... 182

2. Yerleşim Yerlerinin Tasnifi .................................................................................... 182

3. İdari Arazi Birliklerine, Yerleşim Yerlerine, Müesseselere, İdare, 

Teşkilatlara ve Diğer Nesnelere Ad Verilmesi ve Onların Adlarının 

Değiştirilmesi Onlara Devlet Çalışanlarının ve Sosyal Manada Adını 

Duyuranların Adlarının Verilmesi.......................................................................... 183

IV. İdari Arazi Birliklerinin ve Yerleşim Yerlerinin Hesaplanması ve  

Kayda Alınması  .......................................................................................................... 185

V. İdari Arazi Kuruluşu Meselelerine Dair Azerbaycan Ali Sovyetinin 

Reyaset Heyetine Takdim Olunan Senet ve Materyallerin Listesi ................. 186

YER ADLARI (TOPONİMİ) TERİMLER SÖZLÜĞÜ  ........................................ 189

TERİM VE ÖZEL ADLAR DİZİNİ ............................................................................ 205

BİBLİYOGRAFYA ........................................................................................................... 242

---

Yazarın Ön Sözü

Toponiminin Esasları kitabı, bu sahada üniversitelerin tarih, coğ-

rafya ve filoloji fakülteleri için yazılmış ilk kitaptır. Burada toponimi-

nin bir ilim gibi meydana geliş tarihi; ilmi, kuramsal ve metodolojik 

esası, diğer ilimlerle ilgisi, bazı kanun ve kategorileri, bölümleri; to-

ponimlerin oluşmasına ve dil mensubiyetine göre tasnifi vs. kuramsal 

meselelerden bahsedilmiştir. Bazı ülkelerin kısa hikâyesi verilmiştir.

Kitap; üniversitelerin tarih, filoloji ve coğrafya fakültelerinin öğ-

rencileri ve bilim adamları, bazı toponimik meseler ile ilgilenen oku-

yucular göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır.

---

SUNUŞ

 Tarih  süreci  içerisinde  meydana  gelen  olaylar  hiçbir  şekilde 

tesadüfî olarak vuku bulmamıştır. Ortaya çıkan her vakanın mutlak 

surette bir tarihsel zemini, zamanı, gelişim süreci ve alt yapısı mev-

cuttur.  Adlandırma;  canlı  ve  cansız  olan  varlıkları  anlatmaya,  ifade 

etmeye, onu diğerinden ayırmaya yarayan bir eylemdir. İnsanoğlu ya-

ratıldığından beri daha doğrusu insan, yeryüzüyle tanıştığından beri 

hep bir adlandırma eylemi içerisinde olmuştur. Gerçi ilahi kaynaklara 

göre ilk insana bütün eşyanın ismi öğretilmişti (Bakara Süresi …); ama 

sonuç itibariyle durağan olmayan yaşamla birlikte hep yeni yeni ad-

landırma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. 

 Toplumların maddi ve manevi servetleri vardır. Bu maddi ve ma-

nevi servetler o topluluğu ayakta tutan, toplumun geleceğe güvenle 

bakmasını sağlayan, geçmiş ve gelecek arasında köprü vazifesi gören 

unsurlardır. İşte toponim, halkların manevi servet yönünü oluşturur. 

 Meydana  gelen  hiçbir  olayın  tesadüfî  olmadığını  söylemiştik. 

Gerçekte canlı, cansız varlıklara verilen adlar da hiçbir şekilde rastgele 

meydana gelmemiştir.  Verilen ad; halkın örf, adet, gelenek ve görene-

ğinin, değer yargıları topluluğunun hâsılı belirli bir kültürel birikimin 

sonucu olarak oluşmuştur. Bu sebeplerle toponimi, üzerinde önemle 

durulması gereken bir ilim sahası gibi değerlendirilmelidir. 

 “İsmini kaybeden cisim, özünü de kaybeder.” diyerek toponimi-

nin önemini vurgulayan Platon, toponimi ilmine önem veren ilk şahsi-

yetir. Platon, cismin özü derken, cismin taşıdığı ilk anlamı, cismin ilk 

---

12

TOPONİMİNİN ESASLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Doç. Dr. Serdar YAVUZ 

13

şeklini ifade etmektedir. Verilen bu isimler mutlak manada bir edebi 

vesika veya tarihî kaynak niteliğindedir. 

 Ad verme faaliyetinin birçok boyutu vardır. Sosyolojik, psikolojik, 

felsefi… Bu boyutlar bize şunu göstermektedir ki ad verme toplumla 

iç içedir. Toplumdan, insan faktöründen ayrı düşünülmemelidir. 

Toponominin bir bilim dalı olarak görüldüğü birçok ülkede, topo-

nomi üzerine ciddi miktarda çalışma yapılmış ve literatür oluşturul-

muştur.  Bu bilim dalı özellikle Türkiye′de yeteri derecede işlenmemiş 

ve dikkate alınmamıştır. Bunun sebebi kanaatimizce kaynak eksikli-

ğindendir.  Türkiye  Türkçesine  aktadığımız  bu  eserin  alandaki  açığı 

kapatıp bundan sonra yapılacak çalışmalara kaynaklık oluşturacağını 

düşünmekteyiz. 

 Çalışmamız esnasında eserin önce Kiril alfabesinden Latin alfabe-

sine aktarımı yapılmış olup sonra eserin üslubu değiştirilmeye çalışıl-

mıştır. Eserin üslubu değiştirilirken kelime kelime çeviri yapılmamış-

tır. Yeri geldiğinde anlam korunarak cümle içinde kelimelerin yerleri 

değiştirilmiş, paragraf bütünlüğü esas alınmıştır. Ayrıca dipnotlarda 

Rusça olan kitap adları Türkçe çevirisi ile birlikte verilmiştir. Dipnotla-

rın bir bölümünde alıntı yapılan eserlerin sayfa numarası verilmemiş-

ti. O bölümlerde, çevirisiyapılan kitapta sayfa numarasının bulunma-

dığı not olarak verilmiştir. Metin içerisinde alıntı yapılan, tırnak işareti 

içerisinde gösterilen bazı yerler dipnot ile verilmemiştir. Dolayısıyla 

tırnak işareti ile verilmiş bazı yerlerde dipnot işareti görülemeyecektir. 

Ayrıca çeviri yapılırken eser adları aslına uygun bir şekilde verilmiş-

tir. Kitabın aslında olmayan ancak bilim insanlarına katkısını olacağı-

nı düşündüğümüz “Terim ve Özel Adlar Dizini” ve Doç. Dr. Mustafa 

Şenel ile birlikte hazırladığımız ve Turkish Studies adlı dergide yayın-

lanan “Yer Adları (Toponim) Terimler Sözlüğü” adlı makale kitabın 

sonuna eklenmiştir.

 Bu  çalışmanın  şekillenmesinde,  belirli  bir  aşamaya  gelmesinde,  

teşekkürü hak eden; bilimsel çalışmalarımızda desteğini esirgemeyen 

bilim insanlarını unutmadık. Eserin Rusça bölümünün çevirilerindeki 

desteğinden  ötürü  Prof.  Dr.  Ramilya  YARULLİNA  YILDIRIM’a,  her 

zaman  yanımda  olduğunu  hissettiğim  yüksek  lisans  ve  doktora  tez 

danışmanım Prof. Dr. Nadir İLHAN’a, düşüncelerini paylaşıp yol gös-

terici  kimliğiyle  katkı  sağlayan  Prof.  Dr.  Mehmet  Dursun  ERDEM’e 

ve  benim  gibi  birçok  akademisyenin  yetişmesinde  emeği  olan  Prof. 

Dr. Ahmet BURAN’a kitap vesilesiyle teşekkürlerimi sunmak istiyo-

rum.    

Saygılarımla 

Doç. Dr. Serdar YAVUZ

Elazığ-2017

---

Ön Söz 

Toponimi, son dönemlerde bilim dalları arasında özel bir yer alma-

ya başlamıştır. Bu, toponiminin önemli ilmî inceleme sahası olmasının 

yanında bilim dalları içerisindeki öneminden ileri gelir. Son zamanlar-

da toponimiden bilim dalı gibi bahsedilse de onun pedagojik rolü pek 

dikkate alınmamıştır. Hâlbuki yüksek ve ortaokullarda çağdaş bilim 

dallarında (tarih, coğrafya ve dilcilik) problem durumu ilimler arası 

alaka vs. gibi usullerin önemli ve hatırda kalan oluşumunda önemli 

bir rol oynar. Uzun yılların tecrübesi gösterir ki, ortaya konulan mev-

zunun yeri geldikçe toponimik bilgilerle açıklanması sonuca olumlu 

bir tesir eder. 

Yüksekokullarda toponiminin öğrenilmesi hem diğer ilimlerin öğ-

renilmesinine tesir etmektedir, hem de öğrencilerin dünya görüşünün 

gelişmesinde büyük rol oynamaktadır. Toponimik bilgilerin öğrenil-

mesi; vatanperverlik duygularının sıkılaştırılmasında, halkımızın dili 

ve tarihinin genç nesle sevdirilmesinde oldukça önemli etkisi vardır. 

Toponimi ilmi uzun zamandır, S.K. Kirov adına Azerbaycan Dev-

let üniversitesinin ve V.İ. Lenin adına Azerbaycan Devlet enstitüsünün 

tarih,  coğrafya  ve  filoloji  fakültelerinde,  ayrıca  bilim  dalı  gibi  yahut 

da onomastikanın bir koluymuş gibi öğretilmektedir. Bundan başka 

V.İ. Lenin adına Azerbaycan Devlet Pedagoji enstitüsünde onomastik 

merkezi  oluşturulmuştur.  Burada  Azerbaycan′ın  özel  adlarının,  Er-

menistan ve Gürcistan′ın Azerbaycan dili toponimlerinin toplanması 

ve inceleme konusuna öğrencilerin de dikkati çekilmiştir. Onomastik 

merkezin  oluşumu  ile  1986  yılının  kasım  ayında  “Azerbaycan  Ono-

mastikası” adlı üniversiteler arası cumhuriyet konferansı yapılmıştır. 

Bütün bunlar gösterir ki; coğrafî adların mahiyeti, şekil ve manası, ala-

---

16

TOPONİMİNİN ESASLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

met ve hususiyetleri, meydana gelme tarihi ve kanuna uygunlukları 

vs. problemin incelenmesi ile meşgul olan toponiminin önemi son za-

manlarda daha da artmıştır. 

Toponimi üzerinde birçok program, metodik araçlar ve ders araç-

ları yayınlanmıştır.   Lakin Y.B. Yusufov ve S.K. Kerimov′un “Topo-

niminin Esasları” adlı kitabı Azerbaycan dilinde ders kitabı hazırlan-

ması sahasında ilk örnektir. Bu ders kitabı, Azerbaycan toponimisinin 

başarılarına  dayanır.  Kitabın  1-4.  bölümlerinde  yazarlar  kendilerine 

ait toponimik fikirlerini ortaya koymuş; toponiminin güncel meselele-

rini tamamını yeni bakış açısıyla açıklamaya çalışmışlardır. Ülkemiz-

de toponimlerin öğrenilmesi tarihi ile birlikte diğer ülkelerde yapılan 

toponimik  incelemeler  de  değerlendirilmiştir.  “SSRİ  Toponimisinin 

Umumi Karakteristikası” diye adlandırılan beşinci bölümde verilmiş 

bilgilerin bir bölümü V.A. Juçkeviç′in “Obşaya Toponimi” kitabından 

alınsa da bölüm eleştirel şekilde yeniden incelenmiştir. İlaveler başlı-

ğı altında verilmiş materyaller pratik bir öneme sahiptir. Toponiminin 

umumi güncel problemleri izah edilirken, örnekler esasen Azerbaycan 

toponimisinden verildiğinden dolayı öğrenciler için anlaşılacak ve ça-

buk kavranılacak durumdadır. 

“Toponiminin Esasları” kitabından tarih, coğrafya ve filoloji fakül-

telerinin öğrencileri ile birlikte bu saha üzerine çalışanlar; tarih, coğraf-

ya ve filoloji bölümlerini okuyan öğrenciler faydalanabilir.

Profesör A.M. Gurbanov 

BİRİNCİ BÖLÜM

TOPONOMİYE GİRİŞ

1. Toponiminin Konusu

Coğrafî adlar (toponimler), halkın millî ve manevi servetidir. Her-

hangi bir ülkenin (yahut belirli bir arazinin) coğrafî adlarının tamamı 

ülkenin (yahut arazinin) toponimi diye adlandırılır. 

“Toponim” terimi Yunan menşeli söz olup “coğrafî ad” demektir 

(topos “yer”, onoma “ad”). 

Coğrafî bölgeye hiçbir zaman sebebsiz ve tesadüfî olarak ad ve-

rilmez.  Toponimler  bilinçli  faaliyetin  içtimai-iktisadi  münasebetlerin 

neticesinde oluşan sosyal bir üründür. Anlamsız “köyden düşme” to-

ponim olamaz. Lakin bütün coğrafî adların hepsinin mana ve kökeni 

açıklığa kavuşturulmamıştır. Buna göre de toponimlerin öğrenilmesi 

araştırma ve inceleme ile ortaya çıkmaktadır. Toponimlerin mana ve 

kökeni,  doğru  yazılışı  (transkripsiyası),  gramatik  kuruluşu,  oluşma 

ve gelişim uygunluklarından bahseden ilim sahası, toponimi şeklinde 

adlandırılır. Toponimi bilim dalının konusu, inceleme bölgesi coğrafî 

adlar  yani  yeni  toponimlerdir.  Sovyet  toponimisti  A.K  Metveyev’e 

göre:  “Bizim  tarihimizin,  bizim  hayatımızın  aynasıdır  toponomi.”

1

 

Dilci-toponomist  T.M.  Ehmedov  ise  onun  fikrini  şöyle  açıklar:  “To-

ponimler bizim geçmişimizdir.” Çünkü bunlardan birçoğu büyük ba-

balarımızın, eski Hunların, Savirlerin, Bulgarların, Avarların, Kıpçak-

ların,  Peçeneklerin,  Oguzların,  Babeklerin,  Nizamilerin,  Fuzulilerin, 

1  A.K. Metveev, Geograficeskie Nazvaniya Urala (Ural’ın Coğrafî Adları), Sverdlovsk 1980, s. 3.