Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
77 
otlaq ekosistemlərinin pisləşməsi (biotik qrupların məhsuldarlı-
ğının toplanması, tərkibi). 
 
OTLAQLARIN TUTUMU (Grazing capacity) – ay 
ərzində 1 щектар  отлаг  сащясиндя    otlaqларда yemlənə bilən 
otyeyən heyvanların miqdarını təyin edən göstərici. Bir heyva-
nın sutkalıq йем отуна олан  tələbatı, otlaгдан истифадя мцд-
дяти  вя  йемин  файдалы  ещтийаты  (с/ща  йем  ващиди  иля ) əsasında 
təyin edilir. 
 
 
P 
 
PASSAT SƏHRALARI (Trade-wind desert) – 1. passat zona-
da səhra, yəni 
пассатларын  чох  вя  йа  аз  дяряъядя  дяйишиклийя 
уьрамагла гуруда эенишлянмяси (Бюйцк Сящра вя Калахари)  2. 
soyuq okean 
яъряйанлары иля йаранан sahilyanı səhra (bax). 
 
POZULMUŞ TORPAQLAR (Derelict Land) – insanların 
istehsalат fəaliyyətləri иля ялагядар torpaq örtüyünün, hidroloji 
rejimin və relyefin pozulması  нятиъясиндя  ətraf mühitə  mənfi 
təsir göstərən mənbəнин  йаранмасы  və ya təsərrüfat dəyərlилийi 
itirилмиш  torpaqlar.  
 
 
Q 
 
QAYIDAN SU, QAYIDAN AXIN (Return Flow, Return 
Water) – suvarmada suburaxıcının istifadə olunmayan, çay 
məcrasına və ya digər su qəbul edicisinə çatan hissəsi. QA-nın 
бюйцклцйц  suvarma  şəbəkəsinin  техники mükəmməlliyindən, 
texnologiyadan, 
suлama texnikasından  вя  əkin yerinin vəziyyə-
tindən asılıdır. 
 
QIRMIZI XƏRİTƏLƏR (Red maps) – fəlakət və ya bu risk 
altında olan regionları göstərən xəritə. Qırmızı kitaba (bax) oxşar 

---

 
78 
olaraq, Qırmızı  xəritələrin də yaradılmasının ideyası 1982-ci ildə 
SSRi-də irəli sürülmüşdür. Qlobal Qırmızı  xəritəyə nümunə 
olaraq səhralaşma xəritəsini və 1988-ci ildə ABŞ-ın Milli 
Coğrafiya Cəmiyyətinin Xəritəçəkmə bölməsi tərəfindən hazırlan-
mış “Təhlükəyə məruz qalmış Yer” (Endangered Earth) xəritəsini 
göstərmək olar. Xəritədə Yerdə baş verən əsas təhlükəli proses və 
hadisələr əks olunub. Onlar arasında: demoqrafik partlayış, hava-
nın çirklənməsi, su sərvətlərinin yenidən paylanması, zəhərli 
tullantılar, radiasiya təhlükəsi, növlərin yox olması, balıq 
sürüsünün azalması, meşəsizləşmə, səhralaşma var.  
 
“QIRMIZI KİTAB”  (Red Data Book) – yox olma təhlükəsi 
altında qalmış bitki və heyvanların şərh edilmiş siyahısı. Kitabda 
onların indiki və keçmiş zamanda yayılması, sayı, bərpası 
(yenidən istehsalı), qorunması üçün lazımi tədbirlər qeyd olunur. 
Beynəlxalq qırmızı kitab MSON tərəfindən aparılır. Lakin onun 
nümunələri bir sıra ölkələrdə, o cümlədən SSRİ-də (1978-ci ildən) 
yaradılmışdır. Keçmiş ittifaq ölkələrinin çoxunun qırmızı kitabı 
vardır.  
 
QIRMIZI KİTABLAR  (Red Books) – 
мцщавизяйя ещтийаъы 
олан,  надир  вя  нясли  кясилмякдя  олан  ъанлы  организмляр  щаг-
гында гыса иъмал вя шякилляри юзцндя ъямляшдирян гейри щюкумят 
тяшкилатларынын сяняди.  
 
“QLOBAL 500” (“Global 500” Roll of Honour for 
Environmental Achievement) – BMTİP tərəfindən  ətraf mühitin 
yaxşılaşdırılmasına mühüm töhfələr 
бяхш  етдикляриня  görə ayrı-
ayrı  şəxslərə  və ya təşkilatlara verilən illik mükafatı. Mükafat 
1987-ci ildə təsis edilmişdir. 
 
“QLOBAL DƏYİŞİKLİKLƏRİN İNSANLAR TƏRƏFİN-
DƏN ÖLÇÜLMƏSİ” PROQRAMI (Human Dimensions of 
Global Change) – 1988-ci ildə formalaşmış beynəlxalq elmi 
proqram. Proqramın  əsas məqsədi – fəaliyyətləri ilə birlikdə 
insanın və  ətraf mühitin qlobal dəyişiklikləri arasında çoxsaylı 

---

 
79 
qarşılıqlı  əlaqələrin tərkibi və xüsusiyyətlərini aşkar etmək və 
alınmış  nəticələr  əsasında insan cəmiyyətinin  ətraf mühitlə 
harmoniyalı dayanıqlı inkişafına istiqamətlənmiş uzunmüddətli 
fəaliyyətlər proqramı üzrə  tövsiyələr hazırlamaq.   
Proqram aşağıdakı fəaliyyətlərə istiqamətlənmişdir: 
-
 
insan sivilizasiyasına olduğu kimi, həm də planetin bütün 
ekosferinə mümkün insan cəmiyyəti və  dəyişən  ətraf mühit 
arasında əsas qarşılıqlı əlaqə proseslərinin mənfi nəticələrinə dair 
qlobal miqyası olan, uzunmüddətli xarakter daşıyan və  həyəcan 
yaradan aşkarlanması və aydınlaşdırılması;                                                       
-
 
qlobal və milli miqyasda mənfi təbiət dəyişikliklərinin 
aradan qaldırılması üçün daha məqsədyönlü siyasi kursların və 
idarəetmə alternativlərinin formalaşması  və qiymətləndirilməsi 
üçün lazım olan məlumatların toplanması; 
-
 
insan fəaliyyəti və  ətraf mühitin qlobal dəyişiklikləri 
arasında qarşılıqlı əlaqənin kompleks xüsusiyyətləri nisbətində 
biliklərin dərinləşdirilməsi və  cəmiyyətin dünyagörüşünün 
genişləndirilməsi və insanın həyat təminatı sistemində bunun 
insan həyatına necə təsir edə biləcəyi. 
 
QLOBAL EKOƏMƏKDAŞLIQ FONDU (Global Ecolo-
gical Facility, GEF) – bax, QLOBAL EKOLOJI FOND. 
QLOBAL EKOLOJİ FOND (QEF), QLOBAL EKO-
ƏMƏKDAŞLIQ FONDU (Global Ecological Facility, GEF) –
inkişaf etməkdə olan ölkələrə  ətraf mühit problemləri üzrə 
beynəlxalq razılaşmalar çərçivəsində  qəbul etdikləri öhdəliklərin 
yerinə yetirilməsinə uyğun layihələr üzrə maliyyə yardımlarına 
yönəldilmiş  qrantlar proqramı kimi 1990-cı ilin axırında yaradıl-
mışdır. Fond həmçinin 1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda BMT-nin 
Ətraf mühit və inkişaf üzrə  Konfранsında (bax) qəbul edilmiş 
tədbirlərin həyata keçirilməsini maliyyələşdirməlidir.  
Fondun
 
дипломатик эюндяриш ишлярини Dünya Bankı, BMT PR, 
BMTİP həyata keçirir. 
QLOBAL EKOLOJİ PROQNOZ (Global Ecological 
Forecast) – mürəkkəb qarşılıqlı  təsirlərin təhlili  əsasında  əhalinin 
dinamikası, onun ərzaq məhsulları və maddi nemətlərlə  təmin
аты, 

---