Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
10 
“ARİD EKOSİSTEMLƏR”  (“Arid Ecosystems”) -  1995-ci 
ilin yanvarında əsası qoyulmuş 
рцблцк elmi jurnal. Rusiyanın cə-
nubu və qonşu dövlətlərinin quraqlıq ərazilərində aparılan ekoloji 
və 
сащялярарасы  tədqiqatların nəticələrini nəşr edir və dünyanın 
arid və yarımarid zonalarının problemlərinin geniş dairəsini işıq-
landırır.  
Jurnal REA-nın ümumi biologiya Şöbəsinin “Bioloji sistemlə-
rin ekologiyasının problemləri” Elmi şurasının tərkibində “Arid 
ekosistemlərin öyrənilməsi problemi və səhralaşmaya qarşı müba-
rizə” bölməsinin 
органыдыр. Jurnalın ilk nömrəsi 1995-ci ilin 
sentyabrında çıxmışdır. 
 
ARİDLİK  ƏMSALI  (Aridity coefficient) – verilmiş  ərazidə 
yağıntının nisbi çatışmamazlığı 
иля  (aridliyi)  ифадя олунан yağıntı 
və temperatur funksiyası. A.ə 
(A cosecφ (R
max
 – R
min
) / R 
kimi təyin olunur, burada A – temperaturun illik amplitudu, φ 
– coğrafi enlik, R
max
  və  R
min 
– yağıntıların  ən aşağı  və  ən yuxarı 
illik miqdarı (çoxillik dövr üçün), R – yağıntıların çoxillik orta 
illik miqdarıdır. Saxaranın mərkəzində A.ə. 100 təşkil edir.  
 
ARİD ƏRAZİLƏR (Arid territories, areas) – tropik, subtropik 
və ya 
мцлайим-isti arid, yarımarid və ya mövsümi subtropik 
iqlimli rayonlar. 
 
“ARİD  ƏRAZİLƏRİN ARAŞDIRILMASI JURNALI” 
(Journal of Arid Land Studies) – Yaponiyanın arid ərazilərin 
öyrənilməsi assosiasiyası tərəfindən buraxılır. Orijinal məqalələri, 
tədqiqat qeydlərini, xaricdə  işləyən Yapon alimləri və mütəxəs-
sislərinin, həmçinin xarici ölkələrdən olan alimlərin arid ərazilərin 
problemi üzrə xüsusi məruzələrini nəşr edir. Məqalələr yapon və 
ingilis dillərində nəşr edilir.  
 
“ARİD ƏRAZİLƏRİN ƏTRAF MÜHİTİ” (Journal of Arid 
Environments) – beynəlxalq elmi jurnal. Arid torpaqlar və 
səhralaşmanın müxtəlif təbiət və sosial-iqtisadi aspektləri üzrə 

---

 
11 
orijinal və  şərhli məqalələr, yeni buraxılışlara 
хцласяляр  və 
məlumatlandırma xəbərlərini nəşr edir. 1978-ci ildən Londonun 
“Akademik Press”  nəşriyyatında buraxılır. 
 
ARİD HOMOİQLİMİN PAYLANMASI ÜZRƏ DÜNYA 
XƏRİTƏSİ  (Map of Distribution of Arid Homoclimates) – 
Meycs (ABŞ) tərəfindən tərtib olunmuşdur; 1952-ci ildə 1:25 mln. 
miqyasında buraxılmışdır. Xəritənin legendasında quraq iqlimin 
ayrılması  əsasına Tоrntveytin aridlik indeksi qoyulmuşdur (bax): 
ekstraarid iqlim (E) (aridlik indeksi – 57 və daha yüksək), arid (A) 
– (-40-dan -57-ə qədər), yarımarid (S) – ( -20-dən -40-a qədər). 
Yağıntıların düşməsi mövsümü: mövsüm fərqi
ня  вармадан 
(a), daha çox yayda (b), daha çox qışda (c). Uyğun intervallarda 
ən isti və  ən soyuq ayların orta aylıq temperaturun qradiasiyası 
(dəyişmə dinamikası):  
0 – orta aylıq temperatur 0
0
S-dən az. 
1 –  -“-  0-10
0
S    
 
3 –  -“-  20-30
0
S 
2 –  -“-  10-20
0
S                           4 –  -“- 30
0
S-dən yuxarı. 
 
ARİD  İQLİM  (Arid climate) –bitkilərin inkişafını  məhdud-
laşdıran, lakin onları tamamilə yox etməyən, atmosfer 
йаьынтылары  
rütubətliliyi kifayət qədər olmayan quru iqlim (havanın yüksək 
temperaturlarında); səhra və yarımsəhra iqlimi. 
N.N.  İvanova görə  Aİ  şəraitində illik rütubətliliyin  əmsalı 
30%-dən çox olmur. Keppenə görə arid iqlimdə yağıntının illik 
miqdarı santimetrlərlə R-dən kiçik olur 
бу щалда: 
R = 2t, əgər yağıntılar əsasən soyuq mövsümdə düşürsə,  
R = 2t + 14, əgər yağıntılar il ərzində bərabər paylanırsa,  
R = 2t + 28, əgər yağıntılar əsasən isti mövsümdə düşürsə. 
( t –havanın orta illik temperaturu˚S ilə) 
 
ARİDLİK (Aridity) – iqlimin quruluğu, bitkilərin inkişafı 
üçün yağıntı
ларын çatışmamazlığı. 
 
ARİDLİYİN  İQLİM  İNDEKSİ  XƏRİTƏSİ  (Climate 
Aridity Index Map) –1977-ci ildə səhralaşma problemi üzrə BMT 

---

 
12 
Konferensiyası üçün D. Xenninq və X. Flon (Bonn Universiteti, 
AFR) tərəfindən tərtib edilmişdir və UNEP tərəfindən çap 
edilmişdir. Xəritənin  əsasına 
эюря M.İ. Budıkoya  500-dən çox 
meteostansiya üçün quraqlıq indeksinin hesablanma
 мялуматлары 
тяшкил  етмишдир. Izoxəttlər  ашаьыдакы  интервалларда  keçirilmişdir: 
0,1,  0,25, 0,5, 0,75 1,5 (qırıq xətlə), 2,3,4,5,7,10,20,50,100 (bütöv 
xətlə). Xəritənin miqyası -1:25 mln.  
 
ARİDLİK İNDEKSİ (Climate Aridity İndex) – 1. Trontveytə 
görə: verilən məntəqə üçün 100 d/n 
kəmiyyəti  иля  юлчцлцр: d – 
rütubət çatışmazlığı – yağıntı
нын  мигдарынын  buxarlanmanın 
ümumi 
мигдарындан  az olduğu aylar üçün yağıntı  və ümumi 
buxarlanma arasında aylıq fərqin cəmi; n – qeyd edilən aylar üçün 
ümumi buxarlanmanın aylıq həcminin cəmi. A.İ arid iqlimin 
ətraflı təsnifatı üçün tətbiq olunur. 
 
2. De Martonna görə: verilən 
вилайят üçün А – 1 = П/т+10; P – 
yağıntının illik miqdarı, və t – Selsi dərəcəsi ilə orta illik 
temperaturdur.  İllik miqdarı aylığa çevirməklə, bu formulu ayrı-
ayrı aylar üçün də istifadə etmək olar.  
3. Stensə görə:  Е/
П  дцстуру  мювъуддур  ки,  бурада    Е  –
бухарланманын, П-ися йаьынтынын мигдарыдыр. 
 
ARİDLİK VƏ QURAQLIQ EHTİMALLARININ TƏC-
RÜBİ DÜNYA XƏRİTƏ-SXEMİ (Experimental World Scheme 
of Aridity and Drought Probability) – 1:25 mln. miqyasında sovet 
alimləri  V.A. Kovdаy, B.Q. Rozanov, S.K. Onişenko tərəfindən 
səhralaşmaya qarşı mübarizə üzrə BMT Konferensiyası üçün 
tərtib olunmuş və 1977-ci ildə UNEP tərəfindən дяръ едилмишдиr. 
Xəritədə quraqlıq ehtimallarının dərəcələrə ayrılması verilmişdir: 
daimi rütubət şəraiti; quraqlıq ehtimal olunmur; çox nadir quraqlıq 
(ehtimal 5%-ə  qədər); nadir quraqlıq (ehtimal 5-10%); nisbətən 
tez-tez olan quraqlıq (10-25%); tez-tez quraqlıq (50-75%); daimi 
quraqlıq (75-95%); tam quraqlıq (ehtimal 100%-ə  qədər); və 
həmçinin səth növləri (landşaftlar): səhralarda inkişaf edən və 
ya
rıм möhkəmlənmiş qum təpələri; arktik səhralar; 50%-dən artıq 

---