Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
112 
xüsusən: “Səhralaşma vəziyyətinin qlobal qiymətləndirilməsi” 
(kəmiyyətъя qiymətləndirilməsi) və “Səhralaşmaya qarşı müba-
rizə  üzrə  Fəaliyyətlər planını yerinə yetirilməsi səmərəliliyinin 
qiymətləndirilməsi” (əsasən milli və regional səviyyələrdə).   
Səhralaşma miqyaslarının qlobal qiymətləndirilməsi göstər-
mişdir ki, quraq regionlarda bu təsirə 3,47 mlrd ha və ya 
məhsuldar torpaqların 75%-i (4,5 млрд); 3,1 mlrd ha otlaqалты 
torpaqlar; 335 mln ha dəmyə və 40 mln. ha suvarılan torpaqlar 
məruz qalmışdır. Hər il 21 mln ha tam deqradasiya vəziyyətinə 
keçir. Щяр ил 6 mln. ha səhralarla udulur.  
Quraq torpaqlarda yaşayan və  səhralaşmadan  əziyyət 
çə
kən  əhalinin sayı 80 mln-a çatmışdır. Beləliklə, yenidən 
təsdiq olunmuşdur ki, səhralaşma qlobal xarakter daşıyır və 
görülən tədbirlərə baxmayaraq, genişlənməси  və  dərinləşməси 
davam edir. O, əhalinin 20%-ни, Yerin quru hissəsinin 35%-ni  
щядяляйир. Səhralaşmaya qarşı  mübarizə  üçün lazımi maliyyə 
qoyuluşunun  hal-hazırkı qiymətləndirməsi ildə 4,5 mlrd dollar 
təşkil edir. Nəzərdə tutulan məqsəd – 2000-ci ilə qədər səhra-
laşmanı dayandırmaq – real olmamışdır. Yeni nəzarət müddəti 
kimi yerinə yetirilmə planı 2010-ci il təyin olunaraq Fəaliyyət-
lər planının reallaşması gedişinin sonrakı qiymətləndirilməsini 
1992-ci ildə keçirilməsi təklif olunmuşdur. Fəaliyyətlər planını 
yerinə yetirilməsinin  ümumu qiymətləndirilməsi daha ətraflı 
“Səhraların mənimsənilməsi problemləri” jurnalında (№3, 
1985) verilmişdir.    
 
SƏHRALAŞMAYA QARŞI MÜBARİZƏ  ÜZRƏ  MƏS-
LƏHƏT QRUPU (DESKON) (Consultative Group for 
Desertification Control, UNEP (DESCON)) – BMT BA-nın 
32/172 qətnaməsinə uyğun olaraq, səhralaşmaya qarşı  müba-
rizə  üzrə  Fəaliyyət planının yerinə yetirilməsi  üçün sərvətlərin 
səfərbər edilməsinə yardım göstərilməsi məqsədilə DESKON 
layihələrinin həyata keçirilməsi  üzrə qrupa daxil olan donor 
hökumətlər və təşkilatlara yardımın təmin olunması, fikir mü-
badiləsi forumu kimi, 1978-ci ildə yaradılmışdır. Hökumətlərə 
səhralaşma riskinə məruz qalmış torpaqların deqradasiyasının 

---

 
113 
qarşısının alınması  və  səhralaşmış torpaqların bərpasına 
istiqamətlənən milli və regionlararası layihələrə dayaq göstəril-
məsində  öz səylərini qiymətləndirməyə imkan yaratmalıdır. 
Qrupun tərkibinə BMT sisteminin uyğun təşkilatlarının və 
həmçinin səhralaşmaya qarşı mübarizə ilə maraqlanan inkişaf 
etmiş və inkişafda olan ölkələrin çoxtərəfli maliyyə idarələrinin 
nümayəndələri daxil olublar. Qrupun tərkibinə daxildirlər: 
təsis edənlər – UNEP, UNİDO, BMTPR , UNFA, VPS, FAO, 
UNESKO, WMO. BMT-nin texniki inkişaf məqsədi ilə 
əməkdaşlıq departamenti, 28 dövlət və təşkilatın üzvləri. Sovet 
İttifaqı DESKON-un işlərində müşahidəçi kimi 24 ölkə ilə bir 
sırada iştirak etmişdir. 
 
SƏHRALAŞMAYA QARŞI MÜBARİZƏ  ÜZRƏ  MİLLİ 
FƏALİYYƏT PLANLARI, SMMFP (National Plan of 
Action to Combat Desertification) – UNEP-in ümumi 
proqram mexanizmi əsasında və  səhralaşmaya toxunan 
ö
lkələrin konkret ekoloji və sosial-iqtisadi şəraitləri nəzərə 
alınmaqla hazırlanır. Bu plan tam ölçüsü ilə, milli sosial-
iqtisadi inkişaf proqramına daxil edilməlidir və o, prioritetlər, 
sərvətlər və s.-yə  münasib yer ayırmalıdır. Plan ya 1)milli 
təbiəti mühafizə  sтратеэийа hissəsi, ya, 2)ətraf mühitin 
mühafizəsi  üzrə Milli fəaliyyət proqramının hissəsi, ya da, 
3)müstəqil proqram olmalıdır. İstənilən halda, o, milli inkişaf 
proqramının hissəsi olmalıdır.  
SMMFP-я bir biri ilə qarşılıqlı  əlaqədə olan dörd  цнсцр 
daxil etməlidir:  
1)
 
lazımi torpaqdan istifadəдя və mühafizə strategiyасында 
сийасятин лазыми гайдада тятбиги  щесабына səhralaşmaya məruz 
qalmış regionlarda torpaq deqradasiyasının  габагъадан 
хябярдарлыьы ; 
2)
 
sosial-iqtisadi  тядбирлярин  həyata keçirməсиnin  üstün 
modellərinə uyğun olaraq, ən az toxunandan başlayaraq  тяд-
риъян daha ciddi toxunana keçərək artıq səhralaşmış torpaq-
ların йахшылашдырылмасы və onların məhsuldarlığının bərpası;  

---

 
114 
3)
 
torpaqların təbii bərpası  və onların gələcəkdə sağlam-
laşdırılması  tədbirləri  üçün analoji səhra  şəraitləri də daxil 
olmaqla daha ciddi deqradasiyaйа  мяруз  галмыш torpaqların 
tam konservasiyası-ehtiyatda saxlanması; 
4)
 
quraq torpaqlarda torpaq ehtiyatlarının kənd təsərrü-
fatı və qeyri kənd təsərrüfatı məqsədləri ilə dayanıqlı истифадяси 
üçü
n kompleks тядбирлярин hazırlanması. 
SMMFP işlənib hazırlanmasında torpaqdan istifadə  və 
kənd təsərrüfatı sahələrində torpaьа  tələbat rəqabətin və 
münaqişələrin  ихтисара  салынмасына    istiqamətlənən milli siya-
sətləri diqqətə almaq lazımdır:  ərzaqla təminata zəmanət və 
onun  kifayətliliyi, dayanıqlı istehsal,эялирлик рентабеллик олдуг-
да    əhalinin məşğulлуьу,  отураг  малдарлыг  вя  с. Milli siyasət 
yerli icmaların elə bölünməsini nəzərdə tutmalıdır ki, ayrı-ayrı 
istehsal qrupları istehsal və təkrar istehsal üçün бющранлы məna 
bildirən torpaq, su və  сярвятляри  zəmanətli  əldə edə bilmə  sə-
lahiyyətləri olsun.   
 
SƏHRALAŞMAYA QARŞI MÜBARİZƏ  ÜZRƏ PRO-
QRAM FƏALİYYƏTLƏRİ MƏRKƏZİ (DESPAK) (Deserti-
fication Control Programme Activity Center, DC/PAC) – 
1984-cü ildə UNEP İŞ-nın 12/10/12 sessiyasının qərarına 
uyğun olaraq səhralaşmaya qarşı  mübarizə  üzrə  bölmə (bax) 
kimi yaradılmış, sonralar ися Mərkəzə çevrilmişdir. 
Yeni ixtisaslaşdırılmış təsisat böyük muxtariyyətə malikdir 
ki, bu da səhralaşma problemləri  üzrə  böyük işlərə  zəmanət 
yaradır. 
 
SƏHRALAŞMAYA MƏRUZ QALMIŞ TORPAQLAR 
(Desertification-prone lands) – eroziya, şorlaşma, bataqlıq-
laşma və s.-yə məruz qalmış torpaqlar.  
 
“SƏHRALAŞMAYA VƏ QURAQLIĞA QARŞI MÜBA-
RİZƏ” 12-Cİ  HİSSƏ. XXI ƏSRİN GÜNDƏLİYİ  (Chapter 
12. “Combating Desertification and Drought”. Agenda 21 
Century) – səhralaşma və quraqlığa qarşı  mübarizəyə  həsr 

---