Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
118 
SOSİAL-EKOLOJİ  XÜSUSİYYƏT  (Sosio-Ecological 
Characterization) – “Ekoloji xüsusiyyət” konsepsiyası(bax) 
əsasında  əsaslanmışdır və idarəetmə  məqsədləri ilə insan 
fəaliyyətləri və ekosistem haqda mövcud biliklərin sintezinə 
strukturlу yanaşmadı.  Əsas məqsəd – ekosistemlərin idarə 
edilməsini başa düşmək üçün təbii sərvətlərdən istifadə edənləri 
əlaqələndirməkдир  (J.Kineman, B. Parks, 1996). 
 
SSRİ-nin ARİD ƏRAZİLƏRİNİN ANTROPOGEN SƏH-
RALAŞMA XƏRİTƏSİ  (Anthropogenic desertification Map 
of Arid territories in the USSR) – 1987-ci ildə Orta Asiya 
respublikalarının aparıcı elmi təşkilatları tərəfindən 1:2,5 mln. 
miqyasında, BMTİP/FAO-nun “Səhralaşmanın qiymətlən-
dirilməsi və  xəritələşdirilməsi” metodikasını (bax) qeydə alın-
maqla, TЕА Səhra İnstitutunun hazırladığı “Səhralaşma proseslə-
rinin öyrənilməsinin və 
xəritələşdirilməsinin metodikи  əsasları” 
(1987) (bax) metodikası  üzrə  tərtib edilmişdir. Xəritə  сон 20 
ildə (1965-dən) baş verən dəyişikliklər nəzərə alınmaqla, 1985-
ci il vəziyyəti  üzrə  səhraların təbii mühitinin antropogen 
pozulmalarını  əks etdirir. Xəritədə  aşağıdakı  səhralaşma 
növləri, yəni, səhralaşmanı  сяъиййяляндирян proseslərин    növü  
seçilir: 
1.
 
intensiv istifadə  nəticəsində bitki örtüyünün deqrada-
siyası; 
2.
 
су quyularınын ətrafında səhralaşma (səhradakı quyula-
rın ətrafında mal-qaranın toplanması nəticəsində bitki örtüyü-
nün deqradasiyasının müxtəlifliyi kimi); 
3.
 
az otarılma nəticəsində bitki örtüyünün deqradasiyası 
(səhralaşmanın bu növü  səhra karaxarsanq мамыры inkişaf 
edən ərazilərdə qeyd olunur); 
4.
 
deflyasiya; 
5.
 
su eroziyası; 
6.
 
suvarılan torpaqların şorlaşması; 
7.
 
dənizдя суйун səviyyəsinin ашаьы дцшмяси və çay axınla-
rının tənzimlənməsi иля ялагядар torpaqларын şorlaşması; 

---

 
119 
8.
 
texnogen səhralaşma (mexanizmlərin fəaliyyəti иля  яла-
гядар). 
Səhralaşmanın  əsas növləri  üçün kəmiyyət göstəriciləri 
işlənib hazırlanmışdır (bitki örtüyünün deqradasiyası, deflyasi-
ya, su eroziyası, torpaqların şorlaşması, texnogen səhralaşma). 
 Səhralaşma növləri xəritədə miqyasdan kənar işarələrlə 
göstərilmişdir. Hərfi indekslərlə səhralaşma aspektləri göstəril-
mişdir: hal-hazırkı  vəziyyət (HV), səhralaşma tempi (ST), 
səhralaşmanın daxili təhlükəsi (SDT), təbii mühitə heyvanların 
(ev) təsiri (THT), antropogen təsirin dərəcəsi (ATD). Rəng ilə 
xəritədə səhralaşmanın ümumi təhlükəsi (SÜT) göstərilə bilər, 
SÜT = HV + ST + SDT + THT + ADT formulu ilə  təyin 
olunur və ballarla hesablanır. Səhralaşma prosesinin təbii ilkin 
şərtləri olaraq xəritədə iqlimин ашаьыдакы  göstəriciləri göstəril-
mişdir. Aridlik типи: A – arid, S –субарид. Meteostansiyaların 
yerləшmə  nöqtələrində punson ilə quraq dövrün müddəti 
göstərilmişdir: dərəcələr – bir aydan az; 1-3; 4-5; 6-8; 10-11; 12 
ay. Punson ştrixləri иля  yağıntıларын rejimi əks etdiriлир: 1. yay 
quraqlığı  üstünlük təşkil edir, maks. yağıntı  qışdadır, 2. qış 
quraqlığı  üstünlük təşkil edir, maks. yağıntı yaydadır, 3. 
yağıntıların keçid rejimi – yağıntıların aydın ifadə olunan illik 
gedişi yoxdur, yağıntıların rejimi rol oynamır – bütün il 
ərzində quraqlıq dövrü müşahidə olunur.  
Xəritədə ən isti ayın və ən soyuq ayın temperaturu rəqəm-
lərlə  göstərilmişdir,  мцвафиг olaraq, orta aylıq temperatur 0-
dan aşağı – 0 rəqəmi ilə, 0-dan 10
0
S-йя гядяр – 1; 10
0
S-dən –
20
0
S-йя гядяр 2; 20
0
S-dən 30
0
S-yə qədər – 3; 30
0
-dən yuxarı – 
4. Şərti “sıfır” işarəsi soyuq qışı, vahid – sərin, iki – orta, üç – 
isti qışı xarakterizə edir.  
Hər 4 sinfin hüdudлaры  дахилиндя yay dövrünün  üç rejimi 
айрылыр: orta yay – isti ayın orta çoxillik temperaturu 
+10
0
÷
+20
0
, isti yay - +20
0
÷
30
0
; çox isti yay - +30
0
-dən yüksək. 
Roma rəqəmləri ilə tozlu tufan günlərinin orta çoxillik sayı 
göstərilmişdir. 
 

---

 
120 
“SSRİ-nin QURAQ REGİONLARI  ƏRAZİLƏRİNDƏ 
SƏHRALAŞMANIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ, MONİ-
TORİNQİ, XƏBƏRDARLIĞI VƏ ONA QARŞI MÜBARİ-
ZƏ” PROQRAMI (Programma of Assessment, Monitoring, 
Prevention and Combating of Desertification in the USSR 
Arid Regions) – proqram səhralaşmaya qarşı  mübarizə  üzrə 
Fəaliyyətlər Planının tövsiyələri bazasında, SSRİ  ərazisində 
səhralaşma prosesinin dəqiq keyfiyyəti və  xüsusян  kəmiyyəti 
барядя qiymətlərinin alınması və səhralaşmaya qarşı mübarizə 
ü
zrə tədbirlərin hazırlanması məqsədilə yaradılmışdır. Proqra-
mın metodikи  əsasıны regional inkişafın ekoloji monitorinqi, 
proqnozlaşdırılması  və inteqral proqramların hazırlanması 
əsasında arid ərazilərin təbii sərvətlərinin səmərəli və ekoloji 
cəhətdən tarazlaşdırılmış istifadəsi ilə kompleks sosial-iqtisadi 
inkişafıн ideyası  тяшкил  едир. Proqram 1981-ci il Aşxabadda 
səhralaşma problemləri üzrə IV Ümumittifaq elmi konfрансda 
təsdiq olunmuşdur. Yerinə yetirilmə müddəti – 1982-1990. Баш 
idarəsi – Türkmənistan ЕA-n Səhra İnstitutu. – “Orta Asiya və 
Qazaxıstanın səhra  ərazilərinin kompleks öyrənilməsi və 
mənimsənilməsi” (bax) problemləri  üzrə elmi şura  фяалиййят 
эюстярир. 
 
“SSRİ  SƏHRALARININ KOMPLEKS ŞƏKİLDƏ  ÖY-
RƏNİLMƏSİ  VƏ  MƏNİMSƏNİLMƏSİ” ELMİ  ŞURASI 
(Scientific Council Integrated Research and Development in 
the USSR) – 1967-ci ildə  TЕА  səhralar  İnstitutu bazasında 
yaradılmışdır.  
1979-cu ildən biosfer problemi üzrə SSRİ  ЕА  -nыn Elmi 
Şurasının arиd ərazilər bölməsidir. Səhra problemləri üzrə Orta 
asiya, Qazaxıstan respublikaları, SSRİ  ЕА-nыn qabaqcıl in-
stitutları, müxtəlif nazirliklər və idarələrin aparıcı alimlərinин 
birləşməsi şurasıdır. Şuranın funksiyaları –SSRİ ЕА-nыn müəs-
sisələri, ittifaq respublikalarının elmlər akademiyaları, bu 
sahəyə yaxın olan institut  və ali məktəblər tərəfindən arid 
zonalar  üzrə elmi tədqiqatların  əlaqələndirilməsi; SSRİ-nin 
səhra  ərazilərinin kompleks şəkildə  öyrənilməsi və  mənim-

---