Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
13 
quraqlıq ehtimallı dağ yamacları, kserofit meşələr, kollar və 
savannalar; tam quraq dağ
цстц səhraları və yarımsəhraları. 
 
ARİD MORFOSTRUKTUR (Arid morphosculpture, relief 
morphostructure) –
сящраларда,  йарымсящраларда  вя  гуру 
бозгырларда  еол  просесляри,  ашынма,  су  ерозийасы  вя  с.  тясирляр 
нятиъясиндя  йаранан  морфоструктура  типидир.  Йцксякликляр, 
йайлалар, даьятяйи вя даьлар цчцн мцхтялиф ерозийалы-денудасийа 
формалары  сяъиййявидир.  Овалыг  вя  дцзянликляр  цчцн  еол-
аккумлйатив  (барханлар,гум  тиряляри,  дузлу  эюл  чюкякликляри, 
такырлы дцзянликляр) формалары хасдыр. 
 
ARİD TORPAQLAR (Arid soils) – arid rayonların quru 
бозгырларында, yarımsəhralarında, səhralaşmış savannalarda  вя 
səhralarda 
формалашан  torpaqlarдыр.  Бuxarlanmanın  miqdarınыn 
yağıntıların miqdarından 
чох  олмасы  ilə  əlaqədar olaraq, AT 
йуйулмайан  су rejimиндя  формалашырлар. AT-a şabalıdı,  йарым-
səhra  боз-гонур,  сящралашмыш  savannaların qırmızımtıl-qonur, 
səhra 
ландшафтынын мцхтялиф торпаглары аиддир. 
 
ARİD TORPAQLARIN DÜNYA ÜZRƏ PAYLANMASI 
XƏRİTƏSİ  (Map of the World Distribution of Arid Regions) – 
1977-ci ildə  səhralaşma problemi üzrə BMT 
Konfrаnsı üçün 
UNESKO tərəfindən 1:25 mln. miqyasında tərtib edilmişdir. 
Аrid 
ərazilərинин sərhədlərinин мцяййянляшдирилмяси yolu ilə арид ейни 
иглимин  пайланмасы  цзря  Dünya Xəritəsinin yeniləшдирилməsi 
мягсядини  дашыйырды. Müxtəlif aridlik dərəcəli  ərazilərin 
ayrılmasıнда  əsas кими ейни дювр ярзиндя yağıntıların orta illik 
miqdarının potensial бухарланманын  (транспирасийа  йолу  иля 
бухарланма  нязяря  алынмагла ) мигдарына  олан  нисбяти  П/Е 
(Пенман дцстуру иля  hesablanmış) götürülmüşdür. Мялуматлар 
1600 meteostansiya 
цзря hesablanmışdır. Aridlik indeksinin 
müəyyən qiymət o diapazonу  əsasında  ашаьыдакы  bioiqlim 
zonaları ayrılmışdır. Ekstraarid (
ýiperarid) zona (P/E
t
<0,03), 
yağıntıların illik miqdarı 100 mm-dən azdır, 
чайларын субасарын-
дакы  efemer və  коллар  мцстясна  олмагла bitki örtüyündən 

---

 
14 
məhrumdur. 
Сащяляр  мцстясна  олмагла  биткичилик  вя  щейван-
дарлыьын    инкишафы  мцмкцн  дейил. Bu zona bir və ya bir neçə il 
ərzində mümkün quraqlığа  эюря “mütləq,  ясл” səhra  иля uyğun-
лашыр. Arid zona (0,03< P/E
t
<0,20), 
illik yağıntıнын ъяминин  100-
200 mm, 
парчаланмыш  касыб  бир  вя  чохиллик   sukkulent bitki 
örtüyü
  иля  сяъиййялянир. Suvarılmasız  əkinçilik  mümkünсцзdür. 
Зонада  кючяри  малдарлыг  мцмкцндцр.Семиarid zona (0, 20< 
P/E
t
<0,50), yağıntıların illik miqdarıнын 200-400 mm арасында 
олмасы иля  yarımsəhra və tropik kol qruplaшмалаrı daxil olmaqla 
qeyri-müntəzəm paylanmış ot örtüyü
ня  малик  олмасы  иля 
сяъиййялянир.  Зона  дəmyə  kənd təsərrüfatı  якинчилийиня  (quru 
əkinçilik) və  малдарлыьа  йарарлыдыр.Гуру  мювсцмин  щягиги 
фяалиййятиндян асылы олараг  онун даща чох гуру, даща да изафи 
рцтубятли олдуьундан  Subщumid keçidи aydın ифадя олунмур.–
quraqlıq dövrünün həqiqi müddətindən asılı olaraq o, gah daha 
quraq, gah da daha rütubətli olur.
Йарым rütubətli zona (subhumid 
0,50
t
<0,75), yağıntıların illik miqdarı 400-800 mm-dir, 
зонайа savannalarын  мцяййян  щиссяляри Aralıq dəniz tipli 
сярттиканлы  коллу, cəngəllikли  битки qruplaшмалаrı  вя    qara 
torpaq бозгырлары дахилдир. Зона цчцн яnənəvi dəmyə əkinçiliйи 
(mövsümi quraqlığa  давамлы  kənd təsərrüfatı bitkiləri)  хасдыр. 
Yüksək məhsuldar  əkinçili
к  üçün suvarma vacibdir. Zona üçün 
antropogen təsir
лярля  ялагядар aridliyin sürətli  тяряггиси  сяъиййя-
видир.  
Temperatur rejiminə görə 4 
тип  rайonа (ilin ən soyuq ayının 
minimal temperaturu
на эюря) və 3 тип йарым района (ilin ən isti 
ayının maksimal temperaturu
на  эюря) seçilmişdir.  Иl  ярзиндя 
yağıntısız ayların  мигдары  və  мювсцми  дцшян  йаьынтыларын 
дiaqram işarəси  göstərilmişdir.  Аrid zonaнын  хяриəsində  cəmi 
iqlim
ин 44 variantı эюстярилмишдир. 
 
“ARİD TORPAQLARIN MƏNİMSƏNİLMƏSİ”  (Arid 
Land Development Abstracts) – referat
ив jurnal. Bazar ölkələri вя 
АБШ-ын arid  torpaqlarıнын иъмал mərkəzi вя  BMT-нин univer-
sitetлəри иля бирликдя 1981-ъи илдян няшр олунур. Arid torpaqlarын 

---

 
15 
мянимсянилмяси və onlaрла ялагядар ekoloji problemlərля ялагя-
дар иъмалар, məqalələr вя  китаблар дяръ олунур. 
  
ARİD TORPAQLARIN MƏNİMSƏNİLMƏSİ  VƏ  SƏH-
RALAŞMAYA QARŞI MÜBARİZƏ, 1975-1992. FAO 
SƏNƏDLƏŞDİRMƏSİ 
(Arid Land Development and 
Desertification Control, 1975-1992. FAO Documentation) - ətraf 
mühit və inkişaf üzrə BMT 
Конфрансы və həmçinin səhralaşmaya 
qarşı mübarizə üzrə beynəlxalq konvensiyanın hazırlanması üçün 
danışıqların aparılması üzrə hökumətlərarası komitənin Birinci 
müstəqil sessiyası (1993) üçün FAO tərəfindən hazırlanmış 
biblioqrafik soraq kitabçası.  
Biblioqrafiya FAO-nun müxtəlif fəaliyyət səviyyələrində 
(yerli 
бюлэялярdən qlobala qədər) səhralaşmaya qarşı mübarizə və 
torpaqların mənimsənilməsi üzrə müntəzəm və ya səyyar 
proqramlarını əks etdirən  fəsillər üzrə bölünmüşdür.  
Biblioqrafiyanın hazırlanması üçün əsas olaraq FAO sənəd-
ləşdirilməsinin 
мялумат bazası olmuşdur.  
 
ARİD TORPAQLARIN ÖYRƏNİLMƏSİ  MƏRKƏZİ 
(Arid Land Research Center) – müxtəlif istixana rejimlərinin təsiri 
altında kənd təsərrüfatı  məhsullarının yaxşılaşdırılması,  şirinləş-
dirilmiş dəniz suyunun suvarma üçün istifadəsi və bağ bitkilərinin 
becərilməsi üzrə araşdırmalar aparır və illik məruzələr dərc edir.  
Yerləşdiyi  ərazi: Sadiyam, Abu-Dabi, Birləşmiş  Ərəb 
Əmirlikləri.  
 
ARİD TORPAQLARIN ÖYRƏNİLMƏSİ PROQRAMI 
(Arid Lands Programme) – 1948-ci ildə  qəbul edilmişdir. 
UNESKO-nun Ümumi Konf
рансыныn III sessiyasında Hindistanın 
təklifinə  əsasən Arid zona üzrə beynəlxalq institutun yaradılması 
haqda məsələyə baxılmasını Baş Katibə  həvalə edən qətnamə 
qəbul edilmişdir. Ilkin araşdırmalardan sonra İnstitut  əvəzinə 
Beynəlxalq şura yaradılması haqda qərar qəbul edilmişdir. 1950-ci 
ildə Müvəqqəti beynəlxalq şuranın tövsiyələri əsasında UNESKO-
nin Baş Direktoru tərəfindən arid zonaların öyrənilməsi üzrə 

---