Toshkent axborot texnalogiyalar universiteti farg`ona filyali raqamli iqtsodiyot yo`nalishi

MUSTAQIL ISHI

TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALAR UNIVERSITETI FARG`ONA FILYALI RAQAMLI IQTSODIYOT YO`NALISHI
660-21 GURUH TALABASI MA`MURJONOV OTABEKNING
Buxgalteriya hisobi va tahliliDAN BAJARGAN ISHI

2023

Mavzu: Asosiy vositalarni ijaraga berish hisobi

ANNOTATSIYA Hozirgi vaqtda zamonaviy iqtisodiy islohotlar sharoitida ijara munosabatlari keng tarqaldi, chunki baʼzi kompaniyalar zarur mulkni sotib olish uchun moliyaviy imkoniyatlarga yega boʻlmasligi mumkin, boshqalari esa oʻz mulkidan foydalanmaydi va uni foydalanish uchun ijaraga berishga tayyor. Tadqiqot obyekti asosiy vositalarni ijaraga berishni hisobga olishning mohiyati, maqsad va vazifalari, shuningdek mulkni ijaraga berish bilan bogʻliq muammolar va ijaraga olingan obyektlarni hisobga olish va baholash masalalariga bagʻishlangan. Kalit soʻzlar: buxgalteriya hisobi, ijara, ijara shartnomasi, ijaraga olingan mulk, baholash, lizing. Kirish. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakatimizning ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotida muhim oʻrin tutadigan jahon andozalari darajasidagi yangi texnika bilan taʼminlashda moliyaviy mablagʻlar bilan ishtirok etayotgan moliya institutlari, shu jumladan, xoʻjalik subyektlarining ijara (lizing) munosabatlariga faol jalb etilayotganligi koʻzga tashlanmoqda. [9] Iqtisodiyotdagi xoʻjalik yurituvchi subyektlar, jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik egalari har doim ham kredit olish imkoniyatiga ega boʻlavermaydi. Shu sababli, noanʼanaviy moliyaviy vositalar ijarasining bir turi boʻlgan lizing xizmatiga ehtiyoj paydo boʻldi. Ushbu xizmat turi ham mijozlar, ham tijorat banklari uchun birmuncha maʼqul boʻlganligi sababli, rivojlana boshladi. Bunday operatsiyalarning rivojlanishi tufayli xoʻjalik yurituvchi subyektlarda amalga oshirilayotgan ijara muomalalari hisobini yanada takomillashtirish zaruriyati paydo boʻldi. Hozirgi kunda ijara koʻpgina davlatlarning korxonalarining investitsion siyosatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ijara operatsiyalari bilan toʻyinganlik va keng yoyilganligi mamlakatning iqtisodiyotini rivojlanganligi koʻrsatuvchi oʻziga xos koʻrsatkich hisoblanadi. [10-15] Ishlab chiqarish quvvatlarini zamonaviy va samarali mashinalar, asbob-uskunalar bilan almashtirish muhim vazifalardan biridir. Dunyoda ushbu masalalarni yechishda zamonaviy va yuqori samarali texnika va texnologiyalarni moliyaviy ijara shartnomasi boʻyicha xarid qilish muhim rol oʻynaydi. Oʻz navbatida, ijara munosabatlarining

ishonchli buxgalteriya hisobi korxonalar tomonidan ijara obyektlaridan foydalanish natijalarini obyektiv aks ettirish imkoniyatlarini yaratib beradi.[1-8]. Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Asosiy vositalar ijarasi hisobini tashkil qilish va yuritish nazariy, uslubiy va amaliy jihatlari bir qator xorijiy hamda respublikamizdagi etakchi olimlar tomonidan oʻrganilgan. Xususan, mazkur masalani tadqiq etishda xorijlik olimlar orasida: L.I.Gext, V.A.Goremikin, V.V.Dementyev, Yu.B.Dolgushina, A.A.Ivanov, V.P.Kokorev, V.V.Popova, V.Shtelmax, M.A.Medvedov va boshqalarning roli katta boʻlgan.[2-3-4] Taniqli iqtisodchi olimlari qatorida Respublikamizda faoliyat koʻrsatayotgan bir qator etakchi olimlar ham lizing faoliyati, ijara muomalalari hisobi va uni takomillashtirishning ayrim jihatlari toʻgʻrisida oʻz izlanishlarida toʻxtalib oʻtganlar. Jumladan; A.A.Karimov, E.A.Akromov, D.Kudbiyev, I.N.Ismanov, Z.T.Mamatov, X.N.Musayev, A.A.Sotivoldiyev, D.G.Gazibekov va boshqalar oʻzlarining ilmiy asarlarida, maqolalarida, matbuot chiqishlarida ijaraga olingan aosiy vositalar jamiyat taraqqiyotida oʻrni haqida va bu sohani rivojlantirish borasida koʻplab amaliy va nazariy maslahatlar taklif etishgan.[5-6-7] Tadqiqot metodologiyasi. Ushbu maqola doirasida buxgalteriya hisobi va tashkilotlarning moliyaviy hisobotlarida asosiy vositalar ijarasi hisobini tashkil qilish va yuritish nazariy tadqiqotlari, ekspert bahosh va axborotni qayta ishlash usullari, maʼlumotlarni oshkor qilishda yondashuvlar tizimlashtirildi. Tahlil va natijalar. Ijara munosabatlari ishlab chiqarishning muhim omillaridan biridir. Bir tomondan, mehnat va kapital birgalikda ijara subyektlarining qatnashishida byudjetni shakllantiradi. [11-12] Bundan, oʻz navbatida, jamoaning ijtimoiy-iqtisodiy muammolari yechiladi, ikkinchi tomondan, takror ishlab chiqarishni rivojlantirish va bozorni zaruriy mahsulot bilan taʼminlashga imkon boʻladi. Ijaraga oluvchi (korxona) ikki tomonlama ijtimoiy-iqtisodiy maqomga ega boʻladi, yaʼni oʻz ixtiyori bilan va mustaqil tashkilot sifatida faoliyat yuritadi hamda uni nafaqat oʻzining ishlab chiqarishini takomillashtirish qiziqtiradi, balki ishlab chiqarish faoliyat doirasidan kelayotgan daromad ham uning bosh maqsadini tashkil etadi. Bunda ilmiy-texnika taraqqiyotining tezlashishi ham taʼminlanadi. Shu jumladan, ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchi oʻrtasidagi iqtisodiy aloqalarni ijara toʻlovlari tashkil etadi. Bunda egalik munosabatlari, foydalanish, realizatsiya va ishlab chiqarish vositalariga (asbob-uskunalar, mulkka) egalik qilishni oʻzlashtirilishi ham oʻz aksini topadi. Ijaraning iqtisodiy mohiyati, ijara bitimi davrida paydo boʻladigan mulkiy munosabatlar bilan tavsiflanishi asosida tushuntiriladi.[20-22] Shartnoma predmeti boʻlgan mulki ijaraga beruvchining oʻz mulki hisoblanadi, ijaraga oluvchi shartnoma amal qilish muddati mobaynida unga egalik qilish va undan maʼlum toʻlov asosida ijara beruvchidan foydalanishga oladi. Ijaraga beruvchi mulkka toʻliq egalik qilishi uchun sotuvchi (yetkazib beruvchi)dan oldi-sotdi shartnomasi asosida mulkning toʻla qiymatini toʻlab beradi. Ijaraga oluvchi mulkdan foydalanish va unga egalik qilish huquqini ijara shartnomasi asosida oladi. Bunda ijara beruvchiga shartnomada nazarda tutilgan ijara toʻlovlari summasini toʻliq toʻlab beradi. Ijara toʻlovlari oʻz tarkibiga shartnomada taʼkidlangan mulkning toʻla yoki qisman qiymatini hamda, koʻrsatilgan ijara xizmati va qoʻshimcha servis xizmatlari toʻlovini oladi. Natijada, ijaraga beruvchida tijorat nuqtai-nazaridan ijara bitimi quyidagicha tusda boʻladi: - ijaraga beruvchining kelishuv asosidagi umumiy xarajatlari quyidagi tenglik bilan izohlanadi. LT=BQ+KT+QT 11 KT-kredit resurslaridan foydalanganlik uchun toʻlov, soʻmda; QT -qoʻshimcha xizmatlar uchun toʻlov, soʻmda; BQ-ijara shartnomasi predmeti hisoblangan mulkning balans qiymati, soʻmda. - ijara bitimi asosida ijara oluvchining ijara toʻlovlari xarajatlari quyidagicha hisoblanadi: LT=A+KT+KOT+QT+QQS+BB 3 Bunda, A - ijaraga beruvchida joriy yilda hisobga olinadigan amortizatsiya ajratmalari miqdor oʻlchovi, soʻmda; KOT - ijara shartnomasi asosida ijara beruvchining komission mukofot puli, soʻmda; QQS - ijara beruvchi xizmatlari boʻyicha ijaraga oluvchi tomonidan toʻlanadigan qoʻshilgan qiymat soligʻi, soʻmda; BB - bojxona boji, soʻmda; KT - kredit resurslaridan foydalanganlik uchun toʻlov, soʻmda; QT - qoʻshimcha xizmatlari uchun toʻlov, soʻmda. Maʼlumki, ijaraga beruvchining mulkdan foydalanish xarajatlari ijara toʻlovlari asosida toʻliq kompensatsiyalanmaydi, yaʼni qoplanmaydi. Kompensatsiya summasi shartnoma muddati va mulk amortizatsiyasi muddatiga bogʻliq holda shartnomada oldindan belgilangan boʻladi.

Agar, amortizatsiya muddati shartnoma muddatidan oshib ketsa, bunda mulkning amortizatsiya muddati tugashiga qadar ijara beruvchida qoldiq qiymatida oʻz mulki boʻlib qolaveradi. Komission mukofot toʻlovi ijara beruvchi xarajatlarini qoplash manbai boʻlib xizmat qiladi. Lekin, bu aniq bitim bilan bogʻliq emas va foyda manbaini shakllantirish uchun muhim ahamiyatga ega. Demak, ijara beruvchining manfaatli qiziqishini, xususan, ijara bitimi tashkil etadi. Bunda iqtisodiy foydali manfaatdorlik yotadi. Endi ijara oluvchiga kelsak, bunda u ijara asosida oʻz xarajatlarini mulkdan foydalanish chogʻida olinishi mumkin boʻlgan daromadi bilan bir oʻlchamga keltirishi kerak. Shu bois, bitimni tuzish, tayyorlashda investitsion loyiha (biznes-reja) holida aniq va ravshan, detallashgan holda sinchiklab oʻrganilib, ishlab chiqilgandan soʻng tomonlarning roziligi olinadi. Ijaraning iqtisodiy mohiyati qanchalik spetsifik mulkiy munosabatlarga yaqinligi bilan aniqlanishi, shuni taʼkidlash joizki, ijara mulkiga egalik qilish huquqining ijara beruvchidan ijara oluvchiga oʻtishi mumkin. Moliyaviy ijara shartnomasida ijara oluvchi huquqida ijara mulkini sotib olish koʻzda tutilishi mumkin. [13-21] Ijara oluvchi ijara mulkini ijara beruvchiga sotib olish qiymatini shartnoma muddati davomida yoki muddatidan avval toʻlash asosida oʻziniki qilib olishi mumkin. Sotib olish bahosi, agar shartnomada sotib olish oldindan koʻrsatilgan boʻlsa yoki shartnomadagi tomonlarning maxsus kelishuvi asosida oʻrnatilgan tartibda aniqlanadi. Sotib olish bahosi sifatida mulkning qoldiq qiymati yoki bozor narxida shunday yoxud shunga oʻxshash mulk bahosi xizmat qiladi. Har qanday holatda ham, ijara mulkidan foydalanish ijara oluvchi uchun foyda keltiradi. Quyidagi 1–chizmada “Rezaksoysuvqurilish” unitar korxonasining ijaraga olingan asosiy vositalaridan olinadigan daromadlar va erishiladigan imkoniyatlari hamda toʻlanadigan mulk soligʻi boʻyicha yengilliklar keltirilgan.

1-chizma. Ijaraga olingan asosiy vositalarning xususiyatlari1 1 . Koʻp analitik hujjatlarda va materiallarda shu borada ijaraning quyidagi tomonlari eʼtiborga loyiq:  soliq, bojxona, amortizatsiya imtiyozlaridan keladigan iqtisodiy daromad. Soliq imtiyozlari ayrim holatlarda daromad soligʻidan ozod qilish, amortizatsiya ajratmalarining yuqoriligi bois soliqqa tortiladigan daromad summasini kamaytirish imkoniyatlarini koʻzda tutadi. Bojxona imtiyozlari bojxona boj toʻlovlarini qisqartirilishi bilan izohlanadi. Bunda berilgan imtiyozlar ijara beruvchi ijara oluvchidan ijara toʻlovlari miqdorini kamaytirish yoʻli bilan boʻlinish nazarda tutiladi;  ijara beruvchilar, investorlar tavakkalchiligi (risk)ning kamayishi, ular qiziqishining himoyasi. Bunda asosiy vositalarning aniq moddiy elementlari sifatida ishlab chiqiladi. Natijada, bitim bevosita ijara obyektini kafolatlaydi. Bu yerda shuni taʼkidlash joizki, mulk ijaraga berilganda ijara bitimi shartlari buzilsa yoki ijara oluvchi bankrot boʻlsa hamda amalga oshirish qiyin jarayon, yaʼni keng hajmli ishlab chiqarish texnologik uskunasi mavjud boʻlsa ham, mulk egasi boʻlib qolish huquqi qolishi lozim. Investor tavakkalchiligi (risk)ning kamayishi ijaraga olingan mulkni maqsadli ishlatilishi yoki ishlatilmasligiga bogʻliq;  davlat ahamiyatiga molik tarmoq yoki ishlab chiqarishga mahalliy byudjet mablagʻlarini jalb qilish, ijara bitimining oxirgi guruh qatnashchilaridan ijara mulki asosida uni amalga oshiruvchi boʻlib, ijara oluvchilar hisoblanadi. Ular uchun foyda olinayotganligi his qilinishi lozim, yoʻqsa butun ijara jarayoni oʻziga tortuvchanlik xususiyatini yoʻqotadi. Shuningdek, ijara oluvchilar uchun: - ijara toʻlovlarining tannarxida yotgan soliqqa tortiladigan foydaning kamayishi; - ijara beruvchi balansida qoladigan ijara mulkining qisman mulk soligʻidan ozod qilinishi; - obyektga tezlashtirilgan amortizatsiya qoʻllanganda, ijara oluvchida ishlab chiqarishni tezkor yangilash va qayta qurollantirish imkoniyati paydo boʻladi; - ijara asosida boshlangʻich moliyaviy ogʻirliklarning kamayishi - bu ijara toʻlovlarining tezlikda va katta hajmdagi toʻlovlarni talab qilmaydi. Bu esa mablagʻlarni ishlab chiqarishga uzoq muddatga jalb qilinishini taʼminlaydi. Vaziyat ishlab chiqarish fondlarini yangilash, ilgʻor texnologiyalarni, asbob-uskunalarni foydalanishga olish bilan izohlanadi. [18] Bundan tashqari, shuni taʼkidlash joizki, ijara toʻlovlari, avvalambor ijara obyektini foydalanishdan olingan daromaddan toʻlanadi. Shu jumladan, ijara toʻlovi tarkibi shartlariga, ijara mulki asosida ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar koʻrinishi ham kiritilishi mumkin; - ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, qayta tashkil qilish, yangilashda oʻz kapital mablagʻlarini jalb qilinmasligi va nobud (sarf) boʻlmasligi; - butun investitsion muddatda ijaraga oluvchi (firma)ning toʻlovga qobiliyatliligining saqlanib qolishi. Ijara oluvchida ishlab chiqarishning ijara mablagʻlaridan qoplanganidan qolgan oʻz ixtiyoridagi qismining aylanma mablagʻlarning oʻsishiga jalb qilinishi; - mavsumiy va davriy boʻlmagan ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish muammolarining tezkor hal qilinishi; - ijara toʻlovlarining miqdori oldindan maʼlum boʻlganligi uchun moliyaviy hisobkitoblarning oddiy asoslanganligi hamda xarajat bazasini aniq rejalashtirish va hisobkitoblarni tahlil qilishning mumkinligi; - ijara toʻlovlarini xohlagan koʻrinishda - oʻlchamiga, davriyligiga, muddatining uzaytirilishi, toʻlov usulini tanlab olishiga qarab hisob-kitoblarning egiluvchanligi; [14] - ijara oluvchi tavakkalchiligi (risk)ning kamayishi. Yaʼni, ijara oluvchi mahsulotining bozorda yetarli darajada xarid qilinmagan holda, ijara mulkini qaytarib berish imkoniyatiga ega boʻlishi. Bu, oʻz navbatida, yangi mahsulot (uskuna)ni oʻzlashtirishdagi risknini kamayishiga olib keladi; - tanlash imkoniyatining borligi: ijara obyektini sotib olish, shartnoma muddatini uzaytirish yoki yangi asbob-uskuna jalb qilish; - ijarada ijara oluvchida kredit liniyasini saqlab qolishga ruxsat beradi. Bundan tashqari, oddiy moliyalashtiruvchi institutlarga bogʻliqlikning kamayishi va ularga talabning qisqarishi; - ijara beruvchi ijara mulkini egasi boʻlganligi uchun ijara oluvchi balansida mulkning aks etmasligi. Bu esa, oʻz navbatida, ijara oluvchini mulk soligʻidan ozod qiladi; - bitimni manfaatliligini taʼminlovchi vosita boʻlib, korxonada mulkni ijaraga olish tushuniladi. Chunki, uni ssuda asosida foydalanishga olayotganda, ijara mulki kreditni kafolatlovchi garov sifatida amal qiladi. Xorijiy davlatlarda baʼzi ijara kompaniyalari ijara oluvchilardan hech qanday qoʻshimcha kafolat talab qilmaydilar; - kichik va oʻrta biznes asosidagi korxonalar, firmalar uchun ijara qisman yagona moliyalashtirish imkoniyati boʻlib hisoblanadi; [17] - ijara beruvchida riskning oʻtishi orqali ijara oluvchida mulk oʻz mulki sifatida emas, balki vaqtincha foydalanish uchun olinsa, mulkning jismoniy va maʼnaviy eskirish tavakkalchiligi (risk)ning kamayishi.
Bundan tashqari, maʼnaviy eskirgan detallar va tarmoqni almashtirish masalasining qoʻyilishi; - mulkning olinishi va sotilishi, tanlab olinishi, yigʻilishi kabi mehnat talab qiladigan muomalalarda maʼmuriy kechikishlar singari transaksiyalarda ijara oluvchi mablagʻining iqtisod qilinishi. Ijara jarayonini obyektiv baholash uchun uning kamchiliklarini ham keltirish lozim boʻladi. Ijara mohiyatiga koʻra, ijara beruvchida mulkning maʼnaviy eskirishi hamda ijara toʻlovini ololmaslik tavakkalchiligi (riski) yotadi. Boshqa tomondan, baʼzan ijara oluvchida ijara qiymati xarid va bank krediti qiymatidan koʻpga tushadi. Ammo, ijaraning ijobiy tomonlari miqdori salbiylariga qaraganda, bir muncha yuqoridir. Shuni taʼkidlash joizki, Oʻzbekistonda ijara xizmatlari bozori endi shakllana boshlamoqda. [16-19] Hozirgi kunga kelib soliq, bojxona va boshqa imtiyozlar koʻpgina davlatlar qonunchiligiga koʻra, qonun bilan mustahkamlangan va yuqorida taʼkidlangan ijara xususiyatlari, amaliy jihatdan ijara munosabatlari jarayonida salbiy tomonlarnini oʻrnini qoplaydi. Xulosa va takliflar. O‘rganilayongan mavzu tahlil qilib, tartibga soluvchilarning turli pozitsiyalari o‘rganib, shuningdek, ushbu masala nazariyasi jihatlarini yaxshilashga quyidagi variantlarni taklif qilishimiz mumkin. 1. Ijara munosabatlari taraflari bevosita ijara shartnomasida yoki shartnomaga qo‘shimcha shartnomada lizing ob’ektini yaxshilash uchun tegishli shartlarni kelishishlari kerak, shu jumladan, ijarachining ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan muayyan yaxshilanishlarning narxi va turlarini aniqlashtiriradi. 2. Lizing shartnomasida lizing beruvchining huquqlarini himoya qilish uchun ushbu ishlarni ishlab chiqarishdan oldin mulk egasiga loyiha-smeta hujjatlarini majburiy taqdim etish kerak. 3. Shartnomaga yoki shartnomaga qo‘shimcha kelishuvga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yaxshilanishlarning ajratilishi va ajralmasligini aniqlash kabi masalalarni hal qilish muhimdir. 4. Bundan tashqari, ijaraga olingan mulkni takomillashtirish kontseptsiyasini joriy amaliyot va ushbu masala nazariyasiga asoslangan holda ochish bilan bog‘liq masalani hal qilish ham muhimdir.