Toshkent davlat agrar universiteti botanikadan laboratoriya

 161
gli.Tugunchasi ustki. Ba'zi turkumlarida tugunchasi tangachabarglar bilan o‘ralib 
xaltachalarga aylanadi. Mevasi uch qirrali yoki dumaloq yong‘oqcha. 
Ahamiyati. Oila vakillarining ayrim turlari manzarali va em – xashak 
o‘simligi sifatida foydalaniladi. 
ISh TARTIBI VA TOPShIRIQLAR. 
1.Gerbariylardan foydalanib, hiloldoshlar oilasining morfologik belgilarini 
o‘rganing, turkumlariin aniqlagich yordamida aniqlang. 
2.Oilaning keng tarqalgan vakillaridan birining morfologik jihatdan tahlil 
qiling. Bunda bargning poyada joylashishiga, poyaning uch qirraliligiga, 
to‘pguliga, changchi va urug‘chilar soniga e'tibor bering. Ularni rasmlarini chizing. 
Gul formulasini tuzing. 
  
     P
6-10
A
3
G
(2-3)
 
3. Oila vakillaridan quyida keltirilgan o‘simliklarning lotincha va 
o‘zbekcha nomlarini yozib oling.Scirpus-Qiyoq, Cyperus- Salomalik, Carex- rang, 
Cladium- kladium, qilich o‘t, Bolboschoenus- Suv hilol. 
 
BUG‘DOYDOShLAR, (G‘ALLADOShLAR) OILASI- POACEAE. 
   
Morfologik ta'rifi. Bug‘doydoshlar oilasi 700 turkum va 7500-10000 turni 
o‘z ichiga oladi. Ular er yuzining hamma qit'alarida tarqalgan. Bu oilaga bir yillik, 
ikki va ko‘p yillik o‘t o‘simliklar ba'zan, buta va darxtlar kiradi. Ularning poyasi 
ingichka, naysimon, bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Bo‘g‘imlari bo‘rtgan ichi berk, 
bo‘g‘im oraliqlarining ichi esa bo‘shliqdan iborat. Barglari oddiy, bandsiz, ba'zan 
bandli, poyada ketma-ket joylashgan. Ular poyani o‘rab turadigan, naysimon uzun 
qindan va tasmasimon, nashtarsimon, ba'zan tuxumsimon yoki bigizsimon shaklga 
ega bo‘lgan barg yaproqlaridan iborat. Barg qinining barg yaprog‘iga o‘tish joyida 
yupqa pardasimon o‘simta tilcha va 2 ta quloqchasi bor. Tilcha 2 ta yonbargchan-
ing qo‘shilib o‘sishidan hosil bo‘lgan deb qaraladi. U poya bilan qin orasiga suv 
tushishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gullari mayda, gulqo‘rg‘onsiz bo‘lib, ular o‘z navbati-
da boshoq, supurgi, shingil, so‘ta, ro‘vak kabi oddiy va murakkab to‘pgullarni 
hosil qiladi. Har bir boshoqcha 1 dan 10 tagacha. Ba'zan undan ko‘p ikki jinsli yoki 
bir jinsli ikkita gultangacha barglar va ular ostidan chiqqan ikkita etli boshoq tan-
gacha bargli gullardan tashkil topadi. Ayrim hollarda ularning soni o‘zgarib turishi 
ham mumkin. Boshoq tangacha barglar boshoqchani o‘rab turganini ostki, o‘ralib 
turgan ichkarisidagini esa ustki boshoq tangacha barg deyiladi. Ulardan keyin 
changchi va urug‘chilarni o‘rab turgan gultangacha barglar joylashgan bo‘ladi. 
Gultangacha barglarning boshoqcha o‘zagidan chiqqan etli va kattarog‘ini 
ostki,uning qarshisida gul banddan chiqqan kichikrog‘ini ustki gultangacha barg 
deyiladi. Gultangacha barglar ichida 1,2,3 ta bo‘lib joylashgan kichkinagina yupqa 
parda bo‘lib, bu parda o‘zgargan gulqo‘rg‘on, «lodequla» deb ataladi. Lodequlalar 
tangacha barglarni itarib, ularni bir-biridan ajratadi va gulning ochilishiga changchi 
va urug‘chilarning gul ichidan tashqariga chiqib, osilib turishiga imkon beradi. 
Changchilar asosan 3 ta yoki 6 ta, ba'zan 2 ta ham bo‘lishi mumkin. Urug‘chisi bit-
ta, 2 yoki 3 mevabargchaning qo‘shilib o‘sishidan hosil bo‘lgan. Ustunchasi qisqa, 

---

 162
ba'zan o‘tiroq holda bo‘lib, tumshuqchasi 2 ta bo‘lakka bo‘lingan, patsimon 
tuzilishga ega. 
Tugunchasi ustki bir uyali va bir urug‘ kurtakli. Mevasi quruq don meva. 
Bug‘doydoshlar oilasi sistematik jihatdan murakkab bo‘lganligi uchun uni 
3 ta oilachaga bo‘lib o‘rganiladi. 
1.Bambukdoshchalar- Bambusoideae. 
2.Tariqdoshchalar- Panicoideae. 
3.Qo‘ng‘irboshdoshchalar-Poaeoideae. 
1.Bambukdoshchalar oilachasining vakillari yirik, ko‘p yillik poyasi 
yog‘ochlangan, daraxtsimon yoki butasimon o‘simliklar bo‘lib, tropik va subtropik 
mintaqalarda tarqalgan. 
2.Tariqdoshchalar oilachasining vakillari bir yillik, va ko‘p yillik o‘t 
o‘simliklardir. Ularning poyasi ba'zan yog‘ochlanadi. Oddiy boshoqchalari bir gul-
li, ba'zan ikki gulli, bittasi bir jinsli erkak gul bo‘lib, ikkinchisi ikki jinsli gul. 
3.Qo‘ng‘irboshdoshchalar oilachasi vakillarining boshoqcha tangachabargi 
2ta bo‘ladi. Boshoqchasi bir gulli yoki ko‘p gulli. 
Ahamiyati.  Bu oila o‘simliklari insonlar hayotida muhim ahamiyatga 
egaligi bilan boshqa oilalardan alohida ajralib turadi.Shunki bu o‘simliklarning 
urug‘ini tarkibida 50-75% kraxmal, 20% oqsil, yog‘, mineral moddalar va vitamin-
lar bor.Bu oila vakillari nafaqat oziq-ovqat balki em-xashak va manzarali 
o‘simliklar sifatida ham ma'lum. 
 
 

---

 163
 
 
84-rasm. Salomalaykum o’ti. (Superus rotundus): 
A—to’pguli, B—guli. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 164
 
 
 
 
 
 
 
85-rasm. Yumshoq bug’doy (Tritisum aestivum): 
1—boshog’i, 2—boshoq sxemasi, A-boshoq o’qi, B-boshoqning quyi qobig’i, V-boshoqning 
yuqorigi qobig’i, G-gulning quyi qobig’i, D-gulning yuqori qobig,i, E- gultevarakligi 
pardasi, J-changchisi, Z-urug’chisi. 3—guli, A-tugunchasi, B-urug’chi tumshuqchasi, V-
changdoni, G-gultevarakligi pardasi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 165
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
86-rasm. Makkajo’xori (Zea mays): 
A—gullayotgan o’simlik, B—ro’vagidan olingan erkak guli, V—so’tasi, G—qobiq bargi 
archilgan so’ta, D—urg’ochi guli, E—doni. 
 
 
 
ISh TARTIBI VA TOPShIRIQLAR. 

---

 166
1.Ixtiyoringizga berilgan gerbariylardan foydalanib, boshoqdoshlar oilas-
ining o‘ziga xos morfologik belgilari bilan tanishing. Oilachalarning bir-biridan 
farqini toping. 
2.Tariqdoshchalar va qo‘ng‘irboshdoshchalar oilachasining  keng tarqalgan 
vakillaridan birining alohida morfologik tuzilishini o‘rganing. Bunda o‘simlikning 
hayotiy shakliga, poya, barg va barg qinining ochiq yoki yopiqligiga tilcha shakli-
ga to‘pgulini xiliga ostki va ustki boshoq tangacha bargchalarining tuzilishiga, 
shuningdek ostki va ustki gul tangacha barglarining bir-biridan farqlanishiga, 
lodequlaning shakliga, changchilar soniga, urug‘chiga va uning tumshuqchasining 
tuzilishiga e'tibor bering. Ularni rasmlarini chizib oling gul formulasini tuzing,  
1.Tariqdoshchalar (makkajo‘xori)   ♂ P
0
A
3
G
0
,   ♀ P
0
A
0
G
(2)
 
     
2. Qo‘ng‘irboshdoshchalar (bug‘doy)         P
(2)+2
A
3
G
(2)
 
3. Quyidagi oilacha o‘simliklarining lotincha va o‘zbekcha nomlarini yoz-
ing. 
1.Tariqdoshchalar, Zea-makkajo‘xori, Sorghum-jo‘xori, Saccharum-
Shakarqamish, Panicum-tariq, Setaria-qo‘noq, Oryza-Sholi, Avena-suli, Stipa-
chalov, Alopecurus-mushukquyruq, Cynodon-ajriq, Dactylis-oqso‘xta, Erianthus- 
erkak qamich, savagich. 
2.Qo‘ng‘irboshdoshchalar, Poa -qo‘ng‘irbosh, Festuca-betaga, Lolium-
mastak, Bromus-yaltirbosh, Elytrigia-bug‘doyiq, Secale-javdar, Aegilops-
qosmaldoq, Triticum-bug‘doy, Hordeum-Arpa. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
MUNIDAJRA 

---

 167
 So`z 
boshi 
3 
 Laboratoriya 
mashg‘ulotlari 
mavzulari va tavsiya qilinadigan 
adabiyotlar 4 
 Adabiyotlar 
5 
1.
 
  Mikroskop tuzilishi. Mikroskopdan foydalanish qoidalari va 
preparat tayyorlash. 
6 
2.
 
  O'simliklar hujayrasi. Hujayra shakli va tuzilishi. Sitoplazma or-
ganoidlari. Plastidalar, ularning tuzilishi va vazifalari. 
7 
3.
 
  .Tsitoplazmadagi zahira moddalar. 
12 
4.
 
 
Yadro tuzilishi va hujayraning bo'linishi. 
14 
5.
 
 
Hujayra shirasining tarkibi. Turgor va plazmoliz hodisasi. 
16 
6.
 
  Hosil qiluvchi, qoplovchi va asosiy to'qimalar ularning turlari va 
tuzilishi. 20 
7.
 
 Mexanik, 
o'tkazuvchi 
to'qimalar o'tkazuvchi bog'lam tiplari va 
tuzilishi. 24 
8.
 
  Ildiz mofologiyasi va anatomiyasi. Ildiz zonalari, Ildizning 
birlamchi anatomik tuzilishi. 
29 
9.
 
  Ildizning ikkalamchi anatomik tuzilishi. Ildiz metamorfozi.(sabzi, 
turp, lavlagi misolida) 
30 
10.
 
  Novda va uning o'zgarishlari, shoxlanish tiplari, birlamchi 
anatomik tuzilishi.(makkajo'xori va bug'doy misolida) 
33 
11.
 
  Poyaning ikkalamchi anatomik tuzilishi.~o'za va tut daraxtining 
poya anatomiyasi. Kambiy ishi. 
35 
12.
 
  Bargning morfologik va anatomik tuzilishi.(~o'za va makkajo'xo-
ri misolida) 
37 
13.
 
 
Gul,Chagchi va urug'chining tuzilishi. Tuguncha tiplari 
40 
14.
 
 
Gul formulasi va diagrammasi.To'pgullar morfologiyasi 
43 
15.
 
  .lanish va urug'lanish, qo'shurug'lanish jarayoni 
46 
16.
 
 
 Meva tuzilishi va tiplari. 
48 
17.
 
 
Urug' tuzilishi va tiplari 
50 
18.
 
 
Ayiqtovondoshlar, Ko'knoridoshlar,Zirkdoshlar oilalari 
52 
19.
 
 
Tutdoshlar,Yong'oqdoshlar,Toldoshlar, Chinordoshlar oilalari 
54 
20.
 
 Sho'radoshlar,Chinniguldoshlar, 
Gultojixo'rozdoshlar oilalari 
57 
21.
 
 
Torondoshlar, Qovoqdoshlar, Karamdoshlar oilalari 
59 
22.
 
 
Gulxayridoshlar, Ziradoshlar, Uzumdoshlar oilalari 
62 
23.
 
 Atirguldoshlar  (Ra`noguldoshlar), Dukkakdoshlar (Bur-
choqdoshlar) oilalari 
64 
24.
 
  Pechakdoshlar, Zarpechakdoshlar, Shumgiyohdoshlar, Gov-
zabondoshlar oilalari. 
67 
25.
 
 Ituzumdoshlar, 
Yalpizdoshlar, 
(Labguldoshlar) oilalari. 
70 
26.
 
 Qoqidoshalar 
(Murakkabguldoshlar) oilasi 
71 
27.
 
 Bug'doydoshlar, (G'alladoshlar), Loladoshlar, Piyozdoshlar, 
Hiloldoshlar (Qiyoqdoshlar) oilalari 
73 
Содержание 
 

---

 168
Введение___________________________________________________….3 
Тематика лабораторных занятий и список рекомендуемой литературы…4 
Литература____________________________________________________5 
1 Тема  Строение микроскопа,правила использовапия микроскопа и 
приготовление  временных препаратов____________________________ 6 
2 Тема   Строение растительной клетки.Органоиды цитоплазмы.Пластиды 
их строение и функции____________________________________________ 7 
3 Тема   Запасные вещества цитоплазмы_____________________________ 12 
4 Тема   Строение ядра и деление клетки ___________________________  14 
5 Тема   Состав клеточного сока.Явление тургора и плазмолиза.Оболочка 
клетки и ее  изменения___________________________________________ 16 
6 Тема   Ткани растений-образовательные,покровные,основные.Их типы и 
строение______________________________________________________   20 
7 Тема   Ткани растений-механические и проводящие.Проводящие пучки, 
их типы и  строение______________________________________________ 24 
8  Тема      Морфология  и  анатомия    корня.Зоны  корня.Первичное  строение 
корня                                                                                                                   29 
9  Тема   Вторичное анатомическое строение корня.Метаморфозы корня. 
(морковь,редька,свекла)_________________________________________    30 
10  Тема      Побег,строение,видоизменения,типы  ветвления.Первичное 
анатомическое строение на примере стебля кукурузы и пшеницы_______   33 
11  Тема   Вторичное анатомическое строение стебля на примере хлопчатника 
 и тутовника.Работа камбия._______________________________________ 35 
12 Тема Морфология и анатомия листа на примере хлопчатника и кукурузы …. 37 
13  Тема   Цветок.Строение и типы тычинок и пестиков______________  40 
14Тема Построение формулы и диаграммы цветка.Морфология соцветий 43 
15  Тема Опыление и оплодотворение.Процесс двойного оплодотворения_46 
16  Тема   Строение плодов и их типы _________________________         48 
17   Тема   Строение семян и их типы __________________________        50 
18   Тема   Систематика цветковых  растений.Лютиковые.Маковые_____  52 
Тема  Тутовые.Ореховые.Ивовые.Чинаровые.________________    54 
20  Тема    Маревые.Гвоздичные.Амарантовые ____________________    57 
21  Тема   Гречишные.Тыквенные.Капустные.      __________________    59 
22  Тема   Мальвовые.Зонтичные(Сельдерейные) .Виноградовые______  62 
23  Тема    Розоцветные.Бобовые._______________________________    64 
24  Тема  Вьюнковые.Повиликовые.Заразиховые.Бурачниковые.______  67 
25  Тема   Пасленовые.Губоцветные._____________________________  70 
26  Тема   Астровые(Сложноцветные)____________________________  71 
27  Тема  Мятликовые(Злаковые).Лилейные.Луковые.Осоковые.______ 73 
 
 
 
 
Contents 
 

---

 169
Introduction-----------------------------------------------------------------------------        3 
Themes of laboratory works________________________________________    4 
List of recommended literature______________________________________  5 
1Theme:The methods of carrying laboratory works with microscope and methods 
of manufacture of temporary preparation_____________________________      6 
2Theme:Study of structure of cell. Organelle of  cytoplasm. Plastids(structure and 
function)________________________________________________ ________  7 
3 Theme: Reserve substance of cytoplasm_______________________________12 
4Theme: Structure of nuclear and cell division    ________________                  14 
5 Theme: Composition of cell juice. Turgor and plasmolysis. Cell wall altration_16 
6 Theme: Tissues-meristems,epiderms,periderms,cork and fundamental tissues  20 
7 Theme: Tissues- strengthening,vascular and type of vascular bundles studying 24 
8 Theme :Morphology and anatomy of root.Zone of the root and primary structure 
of  roots  ________________________________________________________ 29 
9 Theme:Secondary anatomic structure of roots,metamorphosis(carrote,radish 
,and_beet root           ______________________________________________30 
10 Theme: The shoot construction and type branching of the  steam_________-33 
11 Theme: Secondary anatomic structure of shoot.Work of cambium_________35 
12 Theme: Morphology and anatomy of leaf____________________________37 
13  Theme: Flower.Stamen and pistil,type of arrangement of floral parts______40 
 14  Theme :Formula and floral diagram of flowers.Morphology of inflorescens_43 
15 Theme  :Pollination and fertilisation of plants and double fertilization_____  46 
16 Theme:  Morphology and classification of fruits ____________________     48 
17 Theme: Morphology and classification of seeds____________________      50 
18 Theme : Classification of angiosperms-Ranunculaceae,Papaveraceae_____ 52 
19 Theme :Moraceae,Juglandaceae,Salicaceae,Plantanaceae______________  54 
20 Theme:: Chenopodiaceae,Caryophyllaceae,Amarathaceae______________ 57 
21 Theme:Polygonaceae,Cucurbitaceae,Brassicaceae____________________ 59 
22 Theme:Malvaceae,Apiaceae____________________________________-  62 
23 Theme :Rosaceae,Fabaceae____________________________________    64  
24 Theme:Convolvulaceae,Cuscutaceae,Orobanchaceae,Boraginaceae______ 67 
25 Theme:Solanaceae,Lamiaceae(Labiatae)____________________________70 
26 Theme:Asteraceae(Compositae)__________________________________-71 
27 Theme:Poaceae,Liliaceae,Alliaceae,Cyperaceae___________________      73