19
aleyron qavatini hosil qiladi. Bug‘doy donni olib undan ko‘ndalangiga
bir-nechta
kesma tayyorlanadi so‘ngra shu kesmadan bittasi buyum oynasi o‘rtasidagi toza
glitserin tomchisiga solinadi va usti qoplag‘ich oyna bilan yopiladi. Shundan keyin
mikroskopning katta qilib ko‘rsatadigan ob'ektivida ko‘rilganda, aleyron qavati
donning sirtiga yaqin joyida (po‘sti ostida) joylashganligini ko‘rish mumkin.
Moylar. Hujayrada zahira holda to‘planadigan azotsiz moddalarning ikkin-
chi guruhi moylardir. Moylar kimyoviy tarkibi va fizikaviy xususiyatiga qarab ikki
guruhga bo‘linadi, og‘ir va engil moylar. Og‘ir moylar o‘simliklarning urug‘ va
mevalarida to‘planadi. Mikroskopda qaraganda ular yirik mayda shaffof tomchi
shaklida ko‘rinadi. O‘simlik moylari oziq-ovqat
sanoatida va texnikada muhim
ahamiyatga ega. Masalan: kungaboqar, kunjut, chigit moylari. Maxsardan oziq-
ovqat uchun ishlatiladigan moy, kanakunjut va boshqa o‘simliklardan sanoatning
turli tarmoqlarida ishlatiladigan texnikaviy moy olinadi. Еngil moy, (efir)
o‘simliklarning gulida, barg va poyada bo‘ladi, u chiqindi maxsulot bo‘lib, o‘zidan
hid taratadi. O‘simliklar urug‘idan tayyorlangan preparatlarda moy tomchilari bor-
ligini aniqlash.
O‘simliklar urug‘ida moy borligini aniqlash oson. Urug‘ni qog‘ozga qo‘yib
ezilsa, uzoq vaqtgacha qurimaydigan yog‘ dog‘lari qoladi.
Moy borligini sudan III
reaktivi yoki osmiy kislotasi vositasida ham aniqlash mumkin. Preparatga osmiy
kislotasi eritmasi tomizilsa, moy qorayadi, sudan uch eritmasi tomchisida esa qizil
sariq tusga kiradi. Shigit yoki kana kunjutdan ozgina olib preparat tayyorlanadi va
mikroskopda ko‘riladi, moy tomchilarining rasmi daftarga chizib olinadi.
21
5-rasm. 1-aleyron donachalarining
kattalashtirilgan korinishi
1-globoid, 2-kristalloid
SAVOLLAR:
Tsitoplazmaning zahira moddalarini aytib bering?
Zahira moddalar borligini qanday aniqlaysiz?
Zahira moddalarning ahamiyati nima?
Kristallar necha xil bo‘ladi?
Moylar necha xil bo‘ladi va qaerlarda uchraydi?
22
4-MAVZU: YaDRO TUZILIShI VA HUJAYRANING BO‘LINIShI
MAVZUNING MASQADI. Yadro va hujayraning bo‘linishini o‘rganish.
KЕRAKLI JIHOZLAR: mikroskop, lantset, pintset, pipetka, filtr qog‘oz,
buyum va qoplag‘ich oynalar, suv, glitserin, sudan III eritmasi, osmiy kislotasi,
piyoz ildizi va doimiy preparatlar.
UMUMIY TUShUNShA. O‘simliklar hujayrasi ko‘payish xususiyatiga
ega. Ular uch xil: oddiy, ya'ni amitoz, murakkab; ya'ni mitoz(karikinetik) va reduk-
tsion, ya'ni meyoz yo‘l bilan bo‘linadi.
Oddiy bo‘linishda (amitoz), hujayra ikki tamonga tortilib bo‘linadi, ba'zan
esa hujayraning o‘zi ikkiga ajraladi. Bu xildagi bo‘linish
hodisasini kasallangan
hujayralarda, suvo‘tlarida va boshqa tuban o‘simliklarning ko‘p yadroli hujay-
ralarida ko‘rish mumkin.
Mitoz bo‘linish o‘simliklarning o‘suvchi qismida muntazam amalga
oshadi. Hujayra bo‘linishidan oldin hamma vaqt yadro bo‘linadi. Yadro membrana
bilan o‘ralgan bo‘lib, tuzilishi protoplazmaga qaraganda zichroq bo‘ladi. Yadron-
ing bo‘linishi uning kattalashuvidan boshlanadi. Yadro po‘sti yo‘qolib ketadi va
yadro o‘zining qiyofasini o‘zgartiradi. Bunda ingichka xromatin (bo‘yoq bilan
bo‘yaladigan) iplar uzun-uzun holda joylashadi. So‘ngra xromatin iplar xromaso-
malarga
aylanadi, yo‘g‘onlashadi va qayrilgan shaklni oladi. Yadro ichidagi yadro-
chalar asta sekin yo‘q bo‘lib ketadi, shu payitda hujayra qutiblaridan yadroga
tomon juda ingichka axromatin (bo‘yoq bilan bo‘yalmaydigan) iplar tortiladi, bu
iplar ikkita qolpoqcha shakliga kiradi. Bu yadro bo‘linishidagi dastlabki-profaza
deb ataladi. Uzunasiga bo‘linib hosil bo‘lgan xromosomalar hujayraning o‘rta
(ekvatorial)qismiga yadro plastinkasi yoki yulduzchasi shaklida joylashib oladi.
Axromatin iplari qutblarga qarab tortilib urchuq shaklini oladi, yadro bo‘linishdagi
bu fazani -metafaza deyiladi. So‘ngra xromosomalarning
ajralish jarayoni bosh-
lanadi. Bunda xromosomaning bir qismi hujayraning bir qutibiga, ikkinchisi qara-
ma-qarshi tomondagi qutubga o‘tadi. Xromosomalarning bu xildagi ajralishida
undagi axromatin iplari muhim rol o‘ynaydi. Yadro bo‘linishidagi bu fazani anafa-
za deyiladi. Anafaza jarayoni oxirida urchuqning o‘rta qismida yangi hujayra po‘sti
paydo bo‘la boshlaydi. Hujayra qutublariga to‘plangan xromosomalar dastlab
qo‘shaloq yulduzga o‘xshab turadi, so‘ngra asta sekin
ikkita yangi hujayraga ayla-
nadi, bularda yadrochalar ham paydo bo‘ladi. Yadro paydo bo‘lishining bu fazasini
telofaza deyiladi.
Ildiz hujayralarining kariokinetik (mitoz) bo‘linishini kuzatish.
ISh TARTIBI: Piyoz ildizining o‘sish konusidan uzunasiga kesib olingan
kesmada meristema to‘qimasini ko‘rish mumkin. Bu to‘qima yadrosida kariokinet-
ik bo‘linish hodisasining hamma fazasi ro‘y beradi. Mikroskopning kichik qilib
ko‘rsatadigan ob'ektivi orqali qaralganda ildizning uchi konussimon ildiz g‘ilofi
bilan qoplanganligini ko‘ramiz. G‘ilof ostida meristema to‘qimaning parenxima
hujayralari bir qator bo‘lib zich joylashgan. Bu
hujayralar yadrosi yirik va
tsitoplazmasi ancha quyuq bo‘ladi, ularning ba'zilari tinch holatda, ba'zilari esa
bo‘linishning har xil fazalarini kechirayotgan bo‘ladi. Mikroskopning katta qilib
ko‘rsatadigan ob'ektivi orqali bo‘linayotgan hujayralardan 4 (profaza, metofaza,