23
anafaza va telofaza)larni ko‘rish mukin. Yuqorida ayitilgan
fazalarni rasm daftarga
chizib olinadi.
6-rasm :Piyoz ildizi xujayrasining mitoz bolinishi:
1-
tinch xolatdagi yadro,2,3,4-profaza davrlari,5-metafaza,6,7,8-anafaza,
9,10-tsitokinez-telofaza
SAVOLLAR:
1. Yadro va hujayralarning bo‘linishi necha xil bo‘ladi, bir- biridan farqla-
rini tushuntirib bering?
2.Hujayra bo‘linishining profazasi bosqichida qanday o‘zgarishlar amalga
oshadi?
3. Metafaza boschiqida qanday o‘zgarishlar amalga oshadi ?
4. Anafaza boschiqida qanday o‘zgarishlar amalga oshadi ?
5. Telofaza boschiqida qanday o‘zgarishlar amalga oshadi ?
24
5-MAVZU: HUJAYRA ShIRASINING TARKIBI. TURGOR VA
PLAZMOLIZ HODISASI. HUJAYRA PO‘STI VA UNING O‘ZGARIShLARI
MAVZUNING MAQSADI: Hujayra shirasining tarkibini,
turgor va plazmoliz hodisasini, hujayra po‘sti va uning o‘zgarishlarini
o‘rgatish.
KЕRAKLI JIHOZLAR: mikroskop, suv, 30%li shakar eritmasi, spirogira
suv o‘ti, 5%li
kaliy tuzlarining eritmasi, buyum va qoplag‘ich oyna, pipetka, prepa-
roval nina. Probirka, uzum shirasi yoki shakar feling suyuqligi, fil'tr qog‘oz, spirtli
lampa, bug‘doy uni, lantset, pintset, simob eritmasi, nitrat kislota, kaliy ishqori,
anor po‘sti, xlorid kislota eritmasi, 2-5%li
floroglyutsin reaktivi, fenol reaktivi.
HUJAYRA ShIRASINING TARKIBI.
UMUMIY TUShUNShA: Hujayra shirasi tarkibida glikozidlar, oshlovchi,
organik moddalar, har xil qandlar, ya'ni saharoza, glyukoza, fruktoza mavjud
bo‘lib, pishib etilgan mevalarning ta'mi ana shu moddalarning borligiga bog‘liqdir.
Tuzlardan kaliy xlorid, kal'tsiy nitrat, magniy sul'fat, kaliy gidrofosfat, temir
(III)xlorid va boshqalar bo‘ladi. Organik kislotalardan: limon, olma, oksalat, vino,
qaxrabo va boshqalar bo‘ladi. Hujayra shirasi odatda ishqorli reaktsiya beradi.
Uglevodlar hujayra shirasida glyukoza (uzum shakari S
6
N
12
O
6
), saharoza (qamish
shakar (S
12
N
22
O
4
) va boshqa shakllarda bo‘ladi. Shakar suvda yaxshi eriydi.
O‘simlik tanasi bo‘ylab tez tarqaladi. O‘simlik mevasida,
ildizida va boshqa organ-
larda to‘planadi.
HUJAYRA ShIRASI TARKIBIDA UGLЕVODLARNING
BORLIGINI FЕLING RЕAKTIVI YoRDAMIDA ANIQLASh
IShLASh TARTIBI: Hujayra shirasida shakar (glyukoza) borligini
to‘tiyoyi (mis kuporosi) yoki kaliy ishqori eritmasidan iborat feling suyuqligi
yordamida aniqlasa bo‘ladi. Reaktsiyaning qanday kechishini ko‘rish uchun bir
probirkada uzum sharbati olinadi. Unga feling reaktivi qo‘yib, spirtli lampa alan-
gasida qizdiriladi, natijada sharbat ostida qizg‘ish tusli cho‘kma hosil bo‘ladi. De-
mak hujayra shirasida shakar bor.
Azotli birkmalar.
Oqsillarni aniqlash tartibi: Azotli birikmalar o‘simlik
hujayrasida amino va amido kislota shaklida paydo bo‘ladi. Bu kislotalar tarkibida
S, N, O elementlari uchraydi. Hujayra tarkibida oqsil moddasining mavjudligini
quyidagi rangli reaktsiyalar vositasida aniqlab olish mumkin.
1.Milon reaktivi. Simobning nitrat kislotaga ta'sir etishi tufayli vujudga ke-
ladi, uni oqsil moddaga ta'sir ettirib qizdirilsa, oqsil qizg‘ish rangga kiradi.
2.Biuret reaktivi. Kaliy ishqori, to‘tiyoyi eritmasi bilan oqsil moddaga ta'sir
ettirib qizdirilsa, oqsil moviy binafsha rangga kiradi.
3.Ksantoprotein reaktsiyasi. Bunda nitrat kislotani oqsil moddaga ta'sir et-
tirib qizdirilsa, oqsil ochiq sariq tusga kiradi.
OShLOVShI MODDALARNI ANIQLASh TARTIBI.
25
Anor po‘stidan olingan eritmaga bir necha tomchi
temir xlorid tuzi tomizil-
sa, u darhol qorayib ketadi. Oshlovchi moddalarning ba'zilari terini oshlashda qa-
dimdan ishlatilib kelinadi, bu moddalar teri bilan reaktsiyaga kirishib, barqaror bi-
rikmalar hosil qiladi. Oshlovchi moddalarni xuddi quyuq choy singari og‘izni
burishtiradigan xususiyati bo‘ladi. Ular uch valentli temir tuzlari bilan to‘q zangori
rang hosil qiladi. Oshlovchi moddalar ba'zan (kurtaklarda) hujayra shirasining tar-
kibida bo‘ladi: ayrim vaqtlarda, ular to‘p bo‘lib
maxsus plazmatik parda bilan
o‘ralib turadi, «oshlovchi vakuolalar» deb shunga aytiladi. (Dub, tol va boshqa
daraxtlarning po‘stloq hujayralarda uchraydi). Hujayra shirasida ikki xil pigment (
bo‘yoovchi modda) antotsian va antaxlor bo‘ladi. Antotsian hujayra shirasining
reaktsiyasiga qarab uni turli tusga kiritadi. Hujayra shirasi kislotali bo‘lsa, antot-
sian uni qizartiradi. Reaktsiya ishqoriy bo‘lsa – moviy tusga, reaktsiya neytral
bo‘lsa-binafsha tusga kiritadi. Masalan, atirgul tojibarglari qaynatib olingan suvga
kuchsiz kislotadan ozgina qo‘shilsa, u qizarib ketadi. Agar bu qizil eritmaga natriy
yoki kaliy ishqori qo‘shilsa, binafsha tusga kiradi. Antotsian ximiyaviy tarkibiga
ko‘ra juda murakkab tuzilishga ega bo‘lib, glyukozidlarga o‘xshab ketadi. Antoxlor
gul va mevalarni sariq tusga kiritadi. Shu pigmentlar tufayli gul va mevalar rang-
barang bo‘ladi.
Mevalarni tarqalishida, gullarni changlanishida pigmentlar katta
rol' o‘ynaydi.
PIGMЕNTLARNI ANIQLASh TARTIBI:
Lavlagi ildiz mevasidan yupqa kesikchalar tayyorlab, suvda yuviladi, uni
nina yordamida buyum oynasidagi suv tomchisiga joylanadi va qoplag‘ich oyna
yopib, oldin kichik ob'ektivda, keyin katta ob'ektivda ko‘rib tekshiriladi. Bunda
parenxima hujayralar qizg‘ish va binafsha rangli hujayra shirasi bilan to‘lgan
bo‘ladi. (Shirasining rangi antotsian pigmenti tufaylidir).
Hujayra shirasi tarkibida kristallar ham uchraydi. Bu kristallar mineral tu-
zlardan, oksalat kislotaning kal'tsiyli tuzidan iborat bo‘lib, o‘simlikni hayvon va
hashoratlar is'temol qilishdan saqlaydi. O‘simlik hujayrasida (kubik, prizma,
romb, trapetsiya shaklida), murakkab (druza) va ignasimon (rafida) kristallar
uchraydi.
Piyoz po‘stidagi oddiy kristallarni o‘rganish.
Oksalat kislota kristallarni ko‘rish uchun piyoz po‘stidan preparat tayyor-
lanadi. Ularni
shakllari bilan tanishib, rasmini daftarga chizib olinadi.
Piyozning sirtqi quyuq po‘stini olib qaychida bir necha mayda bo‘lakka
bo‘linadi, uni glitserin eritmasi aralashtirilgan suvga solinadi. Hujayralar orasidagi
havoni chiqarib yuborish uchun piyoz po‘sti qaynatiladi. Shundan keyin uni
buyum oynasidagi glitserin tomchisiga solinadi va ustini qoplag‘ich oyna bilan
berkitib, mikroskopning katta ob'ektivi orqali ko‘riladi. Bunda piyoz po‘stining hu-
jayralari parenxima hujayralaridan iborat ekanligi ko‘rinib turadi. Mikroskopning
makrovintini yuqoriga pastga burash yo‘li bilan hujayrada har xil:( romb, krest,
trapetsiya va boshqa.) shakllarda rangsiz, yaltiroq kristallar (oksalat kislotaning
kal'tsiy tuzlaridan iborat kristallar) borligini ko‘rish mumkin. Agar unga xlorid
kislota tomizilsa, oksalat kislotaning kal'tsiy tuzlari erib ketganini ko‘ramiz.