Mavzu: Dorivor o’smimliklarni alkoloidlar bo’yicha aniqlash, analiz qilish va ularning
maxsulotlari.
O’simliklar (qisman hayvonlar) to’qimalarida tayyor holda bo’ladigan asosli (ishqorli) xossaga va
kuchli fiziologik ta’sirga ega bo’lgan azotli murakkab organik birikmalar
alkaloidlar deb
ataladi. Alkaloid
arabcha –
alkali
– ishqor va yunoncha
eydos
– o’xshash (simon) so’zlaridan iborat bo’lib, ishqorsimon
birikma degan ma’noni bildiradi. Bu alkaloidlarning asosli xususiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. 1819
yilda Meysner sabadilla o’simligidan asos xossali birikma ajratib oldi va uni birinchi bo’lib alkaloid deb
atadi.
Alkaloidlar o’simliklar dunyosida keng tarqalgan. Yer yuzida tarqalgan yuqori o’simliklarning 327
oilasidan 140 tasida (40% ini tashkil qiladi) alkaloidlar borligi aniqlangan. Tarkibida alkaloidlar bo’lgan
turkumlar Yer sharida o’sadigan o’simliklar turkumlarning 8,7% ni (10615 turkumdan 926 tasini), turlar
ichida esa taxminan 2% ini tashkil qiladi. Quyidagi oilalar vakillari alkaloidlarga boy: bir pallalilar ichida
lolaguldoshlar (Liliaceae) va chuchmomadoshlar (Amaryllidaceae); ikki pallalilar ichida kendirdoshlar
(Arosunaseae), ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae), menispermadoshlar (Menispermaceae), ko’knordoshlar
(Papaveraceae), dukkakdoshlar (Fabaceae) shamshoddoshlar (Buxaceae), loganiyadoshlar (Loganiaseae),
ituzumdoshlar
(Solanaceae),
sho’radoshlar
(Chenopodiaceae),
astradoshlar
(Asteraceae)
murakkabguldoshlar (Compositae), zirkdoshlar (Berberidaceae) va ro’yandoshlar (Rubiaceae). SHu davr
ichida butun yer yuzida ajratib olingan va tasvirlangan 4959 ta alkaloiddan faqat birgina kendirdoshlar
(Arosunaseae) oilasiga 897 tasi to’g’ri keladi.
Ko’pchilik alkaloidlar rangsiz, optik faol (qutblangan nur tekisligini og’diruvchi), hidsiz, achchiq
mazali, uchmaydigan, qattiq kristall yoki amorf modda. SHu bilan birga rangli (berberin to’q sariq rangga
bo’yalgan), suyuq, hidli va uchuvchan (anabazin, nikotin, koniin va boshqalar) alkaloidlar ham bo’ladi.
Alkaloidlar o’simliklar tarkibida 3 xil ko’rinishda uchraydi:
1. Sof (asos) holida.
2. Kislotalar bilan birikkan birikmalar – tuzlar holida.
3. Azot atomi bo’yicha oksidlangan N-oksid formasida.
O’simlik to’qimasida alkaloidlar ko’pincha organik (oksalat, olma, limon, vino va boshqa), mineral
(sulьfat, fosfat va boshqa) va ba’zan o’simliklarning o’ziga xos (mekon, xin, xelidon va boshqalar)
kislotalar bilan birikkan tuzlar holida uchraydi.
Tarkibida alkaloidlar bo’lgan o’simliklarni sinflarga bo’lishda ular tarkibidagi alkaloidlarning
uglerod-azotli skeletining tuzilishi asos qilib olingan. SHunga ko’ra dorivor vosita sifatida ishlatiladigan
alkaloidlar va ularni o’z tarkibida saqlovchi dorivor mahsulotlar quyidagi sinflarga bo’linadi:
1. Ochiq zanjirli (atsiklik) va azot yon zanjirda bo’lgan alkaloidlar. Atsiklik alkaloidlarga
sferofizin, azot yon zanjirda bo’lgan alkaloidlarga efedrin, kapsaitsin, kolxitsin va boshqa alkaloidlar kiradi.
2. Pirrolidin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Pirrolidinning oddiy unumlariga gigrin, kuskgigrin,
karpain va boshqa alkaloidlar kiradi.
3. Pirrolizidin – geliotridan (pirollidinning ikki molekulasini azot orqali jipslangan birikmasi)
unumlari bo’lgan alkaloidlar. Pirrolizidin unumlariga platifillin, sarratsin, trixodesmin, inkanin va boshqa
alkaloidlar kiradi.
4. Piridin va piperidin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Piridin va piperidin unumlariga koniin, lobelin,
nikotin, anabazin, pelьtьerin va boshqa alkaloidlar kiradi.
5. Tropan (piperidin bilan pirrolidinni azot orqali jipslangan birikmasi), unumlari bo’lgan
alkaloidlar. Tropan unumlariga atropin, giostsiamin, skopolamin, kokain va boshqa alkaloidlar kiradi.
6. Xinolizidin (piperidinni ikki molekulasini yoki piperidin va piridinni azot orqali jipslangan
birikmasi) unumlari bo’lgan alkaloidlar. Hinolizidin unumlariga paxikarpin, tsitizin, termopsin, nufaridin
va boshqa lupinan alkaloidlari kiradi.
7. Xinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Xinolin unumlariga xinin, tsinxoxin, exinopsin va boshqa
alkaloidlar kiradi.
8. Akridin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Akridin unumlariga rutadoshlar oilasiga mansub ba’zi
tropik o’simliklarning alkaloidlari kiradi. Bu guruh alkaloidlar tabiatda kam tarqalgan.
9. Izoxinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Bu guruh alkaloidlar o’simliklar dunyosida keng
tarqalgan. Ularga izoxinolinni oddiy unumlari (salьsolin, salьsolidin va boshqalar), benzilizoxinolin
(papaverin, narkotin va boshqalar), fenantrenizoxinolin (morfin, kodein, tebain va boshqalar),
fenantridinizoxinolin (galantamin va boshqalar) hamda izoxinolinning ikki molekulasini birlashgan
birikmasi — diizoxinolin (berberin tipidagi alkaloidlar) unumlari bo’lgan alkaloidlar kiradi.
10. Indol unumlari bo’lgan alkaloidlar. Indol unumlariga strixnin, brutsin, rezerpin, aymalin,
serpentin fizostigmin, garmin, brevikollin, vinkamin, vinblastin, shoxkuya o’simligining alkaloidlari
(otnosyatsya ergometrin, ergotamin) va boshqa alkaloidlar kiradi. Bu guruh alkaloidlar ham o’simliklar
dunyosida ancha keng tarqalgan.
11. Imidazol unumlari bo’lgan alkaloidlar. Imidazol unumlariga pilokarpin va boshqa alkaloidlar
kiradi.
12 Xinazolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Xinazolin unumlariga febrifugin, izofebrifugin, peganin
va boshqa alkaloidlar kiradi.
13. Purin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Purin unumlariga kofein, teobromin, teofillin va boshqa
alkaloidlar kiradi.
14. Diterpen unumlari bo’lgan alkadoidlar. Diterpen unumlariga elatin, delьsemin,
metildikakonitin, akonitin, zongorin va boshqa alkaloidlar kiradi.
15. TSikpopentanopergidrofenantren unumlari bo’lgan alkaloidlar (steroid alkaloidlar). Steroid
alkaloidlarga solasonin, solanin, chakonin, psevdoiervin, veratrozin va boshqalar kiradi.
Alkaloidlar meditsinada ishlatiladigan dorivor moddalarning ichib eng qimmatlisi hisoblanadi.
Alkaloidlar o’zlarining fiziologik ta’sirini xilma-xilligi tufayli juda ko’p kasalliklarda qo’llaniladi.
Alkaloidlar sof holida ham, tuzlar holida ham va mahsulotdan ajratilmagan holda ham keng qo’llaniladi,
ulardan ko’plab dorilar tayyorlanadi.