Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

8.3.Bank marketingining konsepsiyalari 
Marketing evolyutsiyasining birinchi yirik bosqichini XX asrning boshidan 
30-yillarning o‘rtasigacha deb hisoblash qabul qilingan. Bunda marketing 
tashkilotlar, korxonalar va shaxslar o‘rtasidagi tovar va xizmatlar harakatining 
nazariyasi yoki mahsulotni sotish bo‘yicha korxonaning funksiyasi deb 
tushunilardi. Shu vaqtda ketma-ket ikkita konsepsiya paydo bo‘ldi: ishlab 
chiqarishni takomillashtirish va tovarni takomillashtirish. 
Ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi o‘z harakatini mahsulot 
ishlab chiqarish samaradorligiga, mahsulot birligining tannarxini pasaytirish 
maqsadida ishlab chiqarish texnologik jarayonlarning optimallashuviga qaratadi. 
Boshqacha so‘z bilan aytganda, keng tarqalgan va narx jihatidan qulay bo‘lgan 
tovarlarga nisbatan marhamatli bo‘ladilar. Shunga ko‘ra bu konsepsiya e’tiborining 
asosiy obyekti qilib ishlab chiqarishni takomillashtirish va taqsimot tizimining 
samaradorligini tanladi. Maqsadga erishishning yetakchi vositalari sifatida ishlab 
chiqarish miqyoslarini kengaytirish va mahsulot tannarxini kamaytirish tavsiya 

---

119 
etilardi. 
Tovarni 
takomillashtirish 
konsepsiyasi 
mahsulotning 
iste’molchilik 
xususiyatlarini oshirishga alohida ahamiyat beradi. Bunda asosiy tezis sifatida 
iste’molchilar eng yuqori sifatli, eng yaxshi ekspluatatsion xususiyatlarga ega 
bo‘lgan tovarga nisbatan xayrixoh bo‘ladilar, degan tushunchani ilgari suradilar. 
Asosiy diqqat e’tibor tovarga qaratiladi, shuning uchun ham marketing harakatlari 
tovar sifatiga, aniqrog‘i uning modernizatsiyasiga qaratildi. 
30-yillarning 
o‘rtalaridan 
80-yillarning 
o‘rtalarigacha 
marketing 
rivojlanishining ikkinchi bosqichi davri bo‘ldi. Bu davrda e’tibor sotishga, so‘ngra 
esa iste’molchiga qaratiladi (tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi, 
marketingning umumiy konsepsiyasi, marketing-miks). 
Tijorat harakatlarini jadallashtirish konsepsiyasi sotish va sotilishlarni 
rag‘batlantirish sohasida yetarli harakatlarni amalga oshirmasa, iste’molchilar 
firmaning tovarlarini kerakli miqdorda sotib olmaydilar, deb hisoblaydi. Firmaning 
asosiy maqsadi - sotilishlar hajmining o‘sishi hisobiga foyda olish. E’tiborining 
asosiy maqsadi - sotish va xizmat ko‘rsatish texnologiyasi va sotishni 
rag‘batlantirish bo‘yicha tijorat jarayonlarini jadallashtirish. 
Vaqt o‘tishi bilan marketing mohiyati tovar va narx siyosati, taqsimlash, 
siljitish va sotish jarayonlarining majmui sifatida tobora ko‘proq tushunilib 
boryapti. "Marketing aralashmasi" deb tarjima qilingan maxsus "marketing-miks" 
atamasi kiritilmoqda. Keyingi umumiy marketing konsepsiyasi marketing-miks 
konsepsiyasiga aylanadi, asosiy e’tibor iste’molchilar ehtiyojlariga va ularning 
samarali qondirilishiga qaratiladi. Endi yakuniy natijaga erishish, ya’ni foyda olish, 
tovar va boshqa bir qator omillar va marketing harakatlari vositasida (marketing-
miks) iste’molchilar ehtiyojlarini qondirishga uzviy bog‘lanib qoldi. 
Marketing rivojlanishining uchinchi eng sifatli bosqichi taxminan 80-
yillarning o‘rtalarida boshlandi va hozirgi vaqtda ham davom etmoqda. Bu yerda 
strategik, ijtimoiy yo‘naltirilgan, individual marketing, marketing munosabatlari, 
katta ijtimoiy guruhlar marketingi - mezo - va mega- marketinglar konsepsiyalari 
hukmronlik qiladi. Iste’molchilar dunyoning yagona markazi bo‘lmay qoladi. 
Bunda uchta omilning muvozanati vujudga keladi: firmaning foydasi, 
xaridorlarning ehtiyojlari va jamiyat manfaatlari. 
Strategik marketing konsepsiyasi asosida iste’molchilar va raqobatchilarga 
yo‘naltirilganlik yotadi. Strategik marketing mazmuni iste’molchilar ehtiyojlarini 
qondirish va bir vaqtning o‘zida yaxshiroq iste’mol xususiyatlariga ega bo‘lgan 
tovarni yaratish yoki pastroq narx qo‘yish orqali raqobatchilarga nisbatan 
ustunlikka erishishdan iborat. Raqobatchilarga yo‘naltirilganlik iste’molchilarga 
yo‘naltirilganlikka zid bo‘lmaydi. Aksincha, uni kuchaytiradi, chunki korxonalar 
shunday sharoitga qo‘yilganki, bozor ehtiyojlarini qondirish ishlab chiqarish, 
xarajatlar va boshqa sohalardagi hamma yutuqlarni maksimal hisobga olishni talab 
qiladi. 
Hozirgi vaqtda jamiyat tomonidan hal etilayotgan yirik iqtisodiy, 
xomashyoviy, energetik va boshqa muammolar jamiyat ehtiyojlarini va iqtisodiy 
resurslarga 
yo‘naltirilganlikni 
kuchaytirib, 
marketingning 
iste’molchilik 

---

120 
konsepsiyasini ancha o‘zgartirib yubordi. 
Ijtimoiy-axloqiy marketing konsepsiyasi shakllanib bormoqda. U nafaqat 
bitta shaxsning, balki butun jamiyat ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Korxona 
foydasi, xaridor ehtiyojlari va jamiyat manfaatlarining o‘ziga xos muvofiqlashuvi 
va o‘zaro bog‘lanishi sodir bo‘ladi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy marketing bilan bog‘liq bo‘lgan, katta ijtimoiy 
jamoalarning, davlat siyosatining muammolariga diqqatini qaratuvchi mega- 
marketing paydo bo‘ldi. 
Jamiyat hayotini axborotlashtirish kuchaygan sharoitda korxonaning xaridor 
bilan bevosita munosabatda bo‘lishi imkoniyati vujudga keladi. Ommaviy 
marketingdan 
alohidalashgan 
marketingga 
o‘tish 
kuzatiladi. 
Shunday 
yo‘nalishlardan biri-munosabatlar marketingi (maksi-marketing) zamonaviy 
telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda iste’molchilar bilan 
individual munosabatlarni iloji boricha mustahkamlashga yo‘naltiriladi. Bu yerda 
uzluksiz ravishda interfaol kommunikatsiyalar yordamida olingan individual 
iste’molchi haqidagi bilimlarni amalda tatbiq etish jarayoni boradi. Bu bilimlar 
uzluksiz va uzoq muddatli o‘zaro manfaatli aloqalarni ta’minlash maqsadida 
mahsulotlar va xizmatlarni yaratish va siljitishga yordam beradi. Bunday 
munosabatlarning xaridor uchun afzalliklari - aloqalarning samaradorligi, ishlab 
chiqaruvchi uchun - foyda, ikkalasi uchun - tinchlik, kelajakka ishonch. Qayd 
qilish kerakki, individual marketing mehmonxonada lyuks xizmat ko‘rsatishda, 
bank ishida tobora ko‘proq rivojlanmoqda, aniqrog‘i, har qanday alohidalashgan 
tovar bozorlarida qo‘llanilishi mumkin. Zamonaviy marketing konsepsiyalarini 
chizma ko‘rinishida quyidagicha tasvirlash mumkin: