Toshkent davlat pedagogika universiteti

Nerv sistemasi va sezgi organlari. Ko'pchilik hayvonlar faol har­akat qilib, o'z ozig'ini topadi va dushmanlaridan saqlanadi. Nerv sistema­si hayvonlami o'zgarib turadigan tashqi muhitga moslashuviga, binobarin ularni yashab qolishiga imkon beradi. Shuning uchun hamma ko'p hu­jayrali hay vonlarda nerv hujayralari va sezgi organlari rivojlangan. Tuban ko'p hujayralilarda (bo'shliqichlilar) nerv hujayralari tanada tarqoq joy-lashgan, yani markazlashmagan bo'ladi.

Evolyutsiya jarayonida tana tuzilishiningmurakkablashu viva hayvon­larning harakatchanligi ortishi bilan nerv sistemasi ham murakkablasha boradi. Birmuncha sodda tuzilgan ko'p hujayralilarning nerv sistemasi tanasining oldingi qismida joylashgan nerv tugunlari va ulardan tana bo'ylab oldinga va orqaga ketuvchi nerv stvollaridan iborat. Tanasi bo'g'imlarga bo'lingan va yurish oyoqlari rivojlangan halqali chuvalchang-lar va bo'g'imoyoqlilarning markaziy nerv sistemasi halqumusti nerv gangliylari va qorin nerv zanjirini hosil qiladi. Umurtqali hayvonlarn-ing markaziy nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan iborat. i

Nerv sistemasining ta'sirotga beradigan javobi refleks deb ataladi.' Reflekslar shartsiz (tug'ma) va shartli (hayot davomida hosH qilingan) bo'lishi murnkin. Sodda tuzilgan hayvonlarda faqat oddiy shartsiz refle­kslar hosil bo'ladi. Nerv sistemasi yaxshi rivojlangan hayvonlar (masalan hasharotlar, umurtqalilar)da juda xilma-xil tug'ma reflekslar rivojlangan. Hayvonlarning tug'ma nerv faoliyati instinkt deb ataladi.

Sezgi organlari muhitdan keladigan ta'sirotlarni qabul qilish va ularni markazga uzatish vazifasini bajaradi. Bir hujayrali hayvonlar ham muhit-ning turli ta'sirotlarini qabul qilish va unga javob berish xususiyatiga ega. Suvda yashovchi bir hujayralilar suvning tarkibiga va haroratiga ta'sirchan bo'ladi. Ayrim yashil xivchinlilarda yorug'likni sezuvchi qizil pigment ko'zchasi bo'ladi. Birmuncha murakkab tuzilgan hayvonlarda ko'rish, eshit-ish, ta'm bilish, hid bilish va tuyg'u organlari rivojlangan. Sezgi organlari xilma-xil tuzilgan va tananing turli qismlarida joylashgan bo'lishi murnkin.

Sezgi organlarida ta'sirotni qabul qiluvchi nerv uchlari - retseptorlar joylashgan. Retseptorlarda hosil bo'lgan qo'zg'alish nerv impulslari holida sezuvchi nervlar orqali markaziy nerv sistemasiga, undan esa nerv impulslari markazdan ketuvchi nervlar orqali har xil organlarga o'tkaziladi. Masalan, sut emizuvchi hayvonlaming ovqati og'izga tushganida til va og'iz devorida joylashgan ta'm bilish retseptorlari kimyoviy ta'sirotni qabul qiladi va uzunchoq miyada joylashgan ovqat hazm qilish nerv markaziga o'tkazadi. U yerdan nerv impulsi markazdan ketuvchi nerv orqali so'lak ajratuvchi bezlarga boradi va so'lak ajraladi.