sohasi, dunyoqarashning alohida shakli sifatida faqat XVII-XVIII
asrlarda to‘la shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni aytish
mumkinki, bu I.Nyuton klassik mexanikaning asosiy qonunlarini
ta’riflab, shu tariqa tabiatshunoslikning bo‘limi — asoslari asrlar
mobaynida shakllangan, bosh tamoyillari esa bundan yuz yilcha
muqaddam, avvalo, Galileo Galiley tomonidan ta’riflangan klassik
mexanikaning shakllanishiga yakun yasaganidan keyin yuz berdi.
Fanning funksiyalari. Fan funksiyalarining tasnifi muammosi
hanuzgacha bahsli bo‘lib qolmoqda. Bu holat qisman fan o‘z zimmasiga
yangi va yangi funksiyalarni olib rivojlangani, qisman u ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida amal qilib, obyektiv va shaxssiz qonuniyat
haqida emas, balki fan-texnika taraqqiyotining barcha yutuqlarini
amalga tatbiq etish haqida o‘ylay boshlagani bilan izohlanadi. Fanning
ijtimoiy funksiyalari haqidagi masala alohida va ustuvor ahamiyatga ega
muammo sifatida qayd etiladi.
Fanning asosiy maqsadi doim obyektiv bilimlarni yaratish va
tizimga solish bilan bog‘liq bo'lgani tufayli, fanning zaruriy fimksiyalari
tarkibiga borliq jarayonlari va hodisalarini fanda kashf etilgan qonnnlar
asosida tavsiflash, tushuntirish va bashorat qilish kiritilgan.Fan
ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, ko’psonli mmosabatlar, shu
jumladan, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik, mafkuraviy, ijtimoiy-tashkiliy
munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bilish faoliyati madaniyat borlig‘i
bilan mushtarakdir. Haqiqiy bilimni yaratish funksiyasi fan binosini qurmchi asosiy funksiya hisoblanadi. U kichik funksiyalar: tavsiflash, tushuntirish,
prognoz qilishga bo'linadi. Fanning loyihalash-konstruksiyalash funksiyasi borliqni amalda о‘zgartirish bosqichidan oldin keladi va har qanday darajadagi
intellektual izlanishning ajralmas qismi hisoblanadi. Loyihalashkonstruksiyalash funksiyasi mutlaqo yangi texnologiyalarni yaratish
bilan bog‘liq bo‘lib, bu bizning davrimizda o‘ta muhim ahamiyat kasb
etadi.
Fanning madaniy-texnologik funksiyasi insonning bilish faoliyati
subyekti sifatida materialga ishlov berish, uni o'zlashtirish va bilish
jarayoniga jalb qilish bilan bog’liqdir.
Fanning madaniy funksiyasi faqat samarali natija, ya’ni ilmiy
faoliyat natijalari madaniyatning umumiy salohiyatini ham tashkil etishi
bilan bog'liq emas. Fanning madaniy funksiyasi o'zining protsessualligi
bilan kuchli. U avvalo, insonni faoliyat va bilish subyekti sifatida
shakllantirishni nazarda tutadi. Individual bilishning o‘zi faqat
madaniyatda qabul qilingan va mavjud bo‘lgan madaniylashtirilgan,
ijtimoiy shakllarda amalga oshiriladi. Individga bilish vositalari va
usullari tayyor holda taqdim etiladi. Individ ular bilan ijtimoiylashuv
jarayonida tanishadi. Tarixan u yoki bu davrning kishilik jamiyati doimo
borliqni o'rganishning umumiy leksik vositalariga ham, umumiy
vositalarga ham, maxsus tushunchalar va taomillarga ham ega bo‘lgan.
Ilmiy bilim hayotga chuqur kirib, odamlar ongi va shakllantirishning muhimnegizini tashkil etib, shaxsning shakllanishi
yuz beruvchi ijtimoiy muhitning ajralmas tarkibiy qismiga aylandi.
Fan jamiyatdagi jarayonlarni ijtimoiy tartibga solish fimksiyasini
bajaradi. U jamiyat ehtiyojlariga ta’sir ko'rsatadi, oqilona boshqarishning zaruriy shartiga aylanadi. Har qanday yangilik dalillar bilan
ilmiy asoslashni talab qiladi. Fanni madaniy-ijtimoiy tartibga solish
mazkur jamiyatda shakllangan ta’lim va tarbiya tizimi orqali hamda
tadqiqotchilik faoliyati va fan etosiga jamiyat a’zolarini jalb qilish yo‘li
bilan amalga oshiriladi.
Fanni olimlar hamjamiyati rivojlantiradi. Shu sababli fan muayyan
ijtimoiy va kasbiy tashkilotga, rivojlangan kommunikatsiyalar tizimiga
ega bo‘ladi. Frensis Bekon o‘z davrida shunday deb qayd etgan edi:
«Fanning takomillashuvini biron-bir odamning qobiliyati yoki
uddaburonligidan emas, balki bir-birining o'rniga keluvchi ko‘plab
avlodlarning izchil faoliyatidan kutish lozim». Olim - doim u yoki bu
ijtimoiy-madaniy muhit vakili. Mavjud ilmiy-ijodiy imkoniyatlarga
butun ijtimoiy-madaniy maydonning ta’siri fan preparatining «soflik»
darajasini ko'rsatadi. Fanda haqiqatni izlash, tanqid, bahs, munozara ham qo‘llabquvvatlanadi. Olim o‘zining kasbiy mahoratini maqolalar, asarlar e’lon
qilish, ilmiy davralarda ma’ruzalar bilan chiqish, fanga doir malakaviy
talablarga javob berish orqali muttasil tasdiqlaydi va ko‘pincha o‘z
opponentlari-hamkasblari bilan ham, jamoatchilik fikri bilan ham
murakkab munosabatlarga kirishadi.Olim jholiyatining e’tirof etilishi
unga ilmiy daraja va umonlar berilishi bilan bog'liq. Fanda eng nufuzli
mukofot Nobel mukofoti hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: |
