Toshkent davlat transport universiteti mustaqil ish

3. Birinchi sinf ishonchliligiga ega relelarning turlari

3.1 Rele turlari

Odatda releli himoyaning qurilmalari bir necha ma’lum bir sxema bo‘yicha ulangan relelardan iborat bo‘ladi.

Rele bu avtomatik qurilma bo‘lib, ma’lum bir ta’sir etuvchi kattalikning qiymatida harakatga keladi yoki ishlaydi.
Rele texnikasida kontaktli (elektromexanik) va kontaktsiz (Yarim o‘tkazgichli yoki ferromagnit elementli) relelar qo‘llaniladi.
1-tur relelar ishlagan paytda kontaktlar ulanadi yoki uziladi.
2-tur relelar ishlagan paytda kiruvchi kattalikning ma’lum qiymatida chiqish kattaligi (masalan kuchlanish) sakrab o‘zgaradi.
Har bir himoya qurilmasi va uning sxemasi ikki qismga bo‘linadi:
- ta’sir javob beruvchi (reaksiya ko‘rsatuvchi) qismi; - mantiqli (logik) qismi.
Ta’sir javob beruvchi (yoki o‘lchovchi) qism bosh qism bo‘lib, u asosiy relelardan iborat bo‘ladi. Bu relelar himoya qilinuvchi element to‘g‘risidagi axborot va xabarlarni doimo qabul qilib turadilar va shikastlanish, normal bo‘lmagan rejimda himoyaning mantiq qismiga mos keluvchi axborot uzatib beradilar.
Mantiq qism (amalga oshiradigan qism) yordamchi qism bo‘lib, u ta’sir javob beradigan qismdan olgan axborotni qabul qiladi, agar bu axborotlar ketma-ketligi berilgan dasturga mos bo‘lsa, oldindan ko‘zlangan amallarni bajaradi va o‘chirgich boshqaruviga impuls beradi.
Mantiq qism elktromexanik rele yoki elektron lampali (yarim o‘tkazgichli) sxema yordamida tayyorlanadi. Yuqoridagilar asosida aytish mumkinki, relelar asosiy (shikastlanishga ta’sir javob beruvchi) va yordamchi (asosiy relening axboroti ostida va sxemalarning mantiq qismida ishlovchi) guruhlariga bo‘linadi.
Qisqa tutashuvni va shikastlanishlarning belgilari bo‘lib, I tokning oshib ketishi, U kuchlanishning kamayib ketishi va himoya qilinayotgan qism Z qarshiligining kamayib ketishi hisoblanadi, chunki liniya uchun
Z=U/I
Shunga asosan himoyalarda ta’sir javob beruvchi rele sifatida tok relelari (tokning kattaligiga qarab ta’sir javob beruvchi), kuchlanish relelari (kuchlanishnaing kattaligiga qarab ta’sir javob beruvchi) va qarshilik relelari (qarshilikning o‘zgarishiga qarab ta’sir qiluvchi) qo‘llaniladi.
Agar rele biror kattalikning oshishiga ta’sir javob bersa, bu rele maksimal rele deyiladi. Agar rele kattalikning kamayishiga ta’sir javob bersa, bu rele minimal rele deyiladi.
Normal bo‘lmagan rejimlardan himoya qilish uchun ham tok va kuchlanish relelari ishlatiladi. Tok relelari o‘ta yuklanish sodir bo‘lgan hollarda, kuchlanish relelari esa, elektr tizimlarida kuchlanish xavfli darajada oshib yoki kamayib ketganda ishlab ketadi. Bulardan tashqari, maxsus relelardan bo‘lgan chastota relelari va issiqlik relelari normal bo‘lmagan rejimlarda ta’sir javob berish uchun ishlatiladilar.
Yordamchi relelar qatoriga vaqt relelari, ko‘rsatkich relelar, oraliq relelari kiradi. Vaqt relelari himoyaning harakatini sekinlashtiradi, ko‘rsatkich relelari esa himoya elementlari harakatidan xabar beradi va qayd qiladi, oraliq relelar himoya elementlarini o‘zaro bog‘laydi va asosiy relening uzatayotgan xabarini o‘chirgichga yetkazadi.
Har bir releni ikki qismga ajratish mumkin: qabul qiluvchi va bajaruvchi organlar. Qabul qiluvchi organning vazifasi relega kelayotgan elektr kattalikning o‘zgarishini qayd qilish va shunga mos bo‘lgan o‘zgarishlarni boshqa relelarda amalga oshirishdan iborat.
Bajaruvchi organning vazifasi tashqi zanjirlarga ta’sir qilishdan, o‘chirgichni o‘chirishdan, boshqa relelarni ishga tushirish yoki ularga xabar berishdan iborat.

3.2 Rele va himoya elementlarining chizmalarda tasvirlash usullari

Rele va himoya elementlarining chizmalarda tasvirlashning ikki prinsipial usullari mavjud.

Birinchi usul bo‘yicha rele birlashgan holda, ya`ni chulg‘am to‘g‘ri burchakli to‘rtburchak shaklida (2.1 a-rasm) tasvirlanadi, relening kontaktlari yuqori qismda ko‘rsatiladi.
Belgining pastki qismida relening chulg‘ami va rele tipining bosh harflari yoziladi, ya`ni:

2.1-rasm. Relelarning chizmalaridagi shartli ko‘rinishi.

tok relesi - KA, kuchlanish relesi-KV, vaqt relesi-KT, oraliq relesi-KL

va Ko‘rsatkich relesi-KN.
Ikkinchi usul bo‘yicha rele himoyasi yoyilgan holda ko‘rsatiladi (2.1 b-rasm). Relening chulg‘ami va kontakti chizmaning har xil qismlarida joylashadilar va mos keluvchi harflar bilan belgilanadilar.
Yoyilgan tasvirlash murakkab sxemalarni o‘qishni osonlashtiradi.