Toshkent farmasevtika instituti tillar kafedrasi farmatsevtik terminologiya

116-§. Quyidagi so‘z iboralarni eslab qoling!

Solutio(onis) Ammonii caustici - novshadil spirti

Liquor(oris) Ammonii anisatus(i) - novshadil - arpabodiyon tomchilari

Liquor(oris) Burovi - Burov suyuqligi

117-§. Quyidagi yunon - lotin termin elementlarini yod oling!

Bu atama elementlar organlarni ifodalovchi TE lari bo‘lib, patologik va klinik atamalar tarkibida uchraydi.

Termin elementlari	O‘qilishi	Ma‘nosi
1	2	3
aden (o)-	aden (o)-	bez
angi (o)-	angi (o)-	tomir
arthr(o)-	artr(o)-	bo‘g‘im
cardi(o)-	kardi(o)	yurak
cholecyst(o)-	xoletsist(o)-	o‘t pufagi
col(o)-	kol(o)-	yo‘g‘on ichak
colp(o)-	kolp(o)-	qin
cyst(o)-	tsist(o)-	siydik pufagi
dermat(o)-	dermat(o)-	teri
duoden(o)-	duoden(o)-	o‘n ikki barmoqli ichak
enter(o)-	enter(o)-	ingichka ichak, ichak
gastr(o)-	gastr(o)-	oshqozon
hepat(o)-	g`epat(o)-	jigar
hist(o)- histi(o)-	gist(o)- gisti(o)-	to‘qima
laryng(o)-	laring(o)-	hiqildoq
mast(o)-	mast(o)-	sut bezi
my(o)-	mi(o)	mushak
nephr(o)-	nefr(o)-	buyrak
neur(o)-	nevr(o)- neyr(o)-	asab

1	2	3
oesophag(o)-	ezofag(o)	qizilo‘ngach
oste(o)-	oste(o)-	suyak
ot(o)-	ot(o)-	quloq
pancreo- pancreat( o)-	pankreo- pankreat(o)-	oshqozon osti bezi
periton-	periton-	qorin (pardasi)
pharyng(o)-	faring(o)-	halqum
phleb(o)-	fleb(o)-	vena, ko‘k tomir
pneum(o)- pneumon(o)-	pnevm(o)-pnevmon(o)	o‘pka
proct(o)-	prokt(o)-	to‘g‘ri ichak
psych(o)-	psix(o)-	ruhiy holat
rhin(o)-	rin(o)-	burun
splen(o)-	splen(o)-	taloq
stomat(o)-	stomat(o)-	o‘giz
-thorax	-toraks	ko‘krak qafasi
vagin(o)-	vagin(o)-	qin

29 -AMALIY MASHG`ULOT: III TURLANISHDAGI SIFATLAR

118-§. III turlanishdagi sifatlar

III turlanishdagi sifatlar uchta guruhga bo‘linadi :

1.Uch qo‘shimchali sifatlar.

Bunda har bir rod o‘zining qo‘shimchasiga ega bo‘ladi: mujskoy rod –er, jenskiy rod -is, sredniy rod -e.

Masalan: m-silvester, f-silvestris, n-silvestre.

Lug‘at shakli quyidagicha bo‘ladi : silvester,tris,tre –o‘rmondagi,

o‘rmonda o‘sadigan.

2.Ikki qo‘shimchali sifatlar.

Bunda mujskoy va jenskiy rodlar -is qo‘shimchasiga, sredniy rod -e qo‘shimchasiga ega bo‘ladi.

Masalan : m, f,- vernalis, n- vernale.

Lug‘at shakli quyidagicha bo‘ladi : vernalis, e – bahorgi.

3. Bir qo‘shimchali sifatlar.

Bunda uchala rod bir qo‘shimchaga, ya’ni -x yoki -ns qo‘shimchalariga ega.

Lug‘atda avval Nom. Sing. shakli to‘liq yoziladi, keyin Gen. Sing. ning kelishik qo‘shimchasi ko‘rsatiladi:

simplex, icis - oddiy

recens, ntis – yangi.

III turlanishdagi sifatlar kelishiklar bo‘yicha III turlanishdagi otlar singari turlanadi, lekin undosh tipga nisbatan ayrim xususiyatlarga ega, ya’ni:

1. Mujskoy, jenskiy va sredniy rodlar: Abl. Sing. da -e o‘rnida -i, Gen. Plur. da -um o‘rnida -ium qo‘shimchasiga ega bo‘ladi.

2. Sredniy rod: Nom. Plur. va Acc. Plur. da -a o‘rniga -ia qo‘shimchasiga ega bo‘ladi.

III turlanishdagi sifatlarning kelishiklar

bo‘yicha turlanishi

Casus	Singularis			Pluralis
	m	f	n	m	f	n
Nom.	er	is	e	es	es	ia
Gen.	is	is	is	ium	ium	ium
Dat.	i	i	i	ibus	ibus	ibus
Acc	em	em	e	es	es	ia
Abl.	i	i	i	ibus	ibus	ibus

Turlanish namunasi

Singularis

Casus	m	f	n
Nom.	silvester	silvestris	silvestre
Gen.	silvestris	silvestris	silvestis
Dat.	silvestri	silvestri	silvestri
Acc.	silvestrem	silvestrem	silvestre
Abl.	silvestri	silvestri	silvestri

Pluralis

Casus	m	f	n
Nom.	silvestres	silvestres	silvestria
Gen.	silvestrium	silvestrium	silvestrium
Dat.	silvestribus	silvestribus	silvestribus
Acc.	silvestres	silvestres	silvestria
Abl.	silvestribus	silvestribus	silvestribus

30 -AMALIY MASHG`ULOT: Aniq nisbatdagi hozirgi zamon sifatdoshi. Murakkab retsept tarkibiga kiruvchi moddalar
120 -§. Aniq nisbatdagi hozirgi zamon sifatdoshi

Aniq nisbatdagi hozirgi zamon sifatdoshini hosil qilish uchun I va II- turlanishdagi fe’llarning negiziga -ns, III va IV tuslanishdagi fe’llarning negiziga - ens qo‘shimchasini qo‘shish kerak.

Qaratqich kelishik birlik sonda hamma sifatdoshlar -ntis qo‘shimchasiga ega bo‘ladi.

Masalan:

Fe`l	Sifatdosh		Tarjimasi
	Nom.	Gen.
signare	signans	signatis	belgilovchi
miscere	miscens	miscentis	aralashtiruvchi
dividere	dividens	dividentis	bo`luvchi
audire	audiens	audientis	eshituvchi

Aniq nisbatdagi hozirgi zamon sifatdoshi kelishiklar bo‘yicha III turla-nishdagi sifatlar singari turlanadi.

123-§. Murakkab retsept tarkibiga kiruvchi moddalar
Murakkab retseptlarda quyidagi moddalar ko‘rsatilishi mumkin:

1. Remedium basis – asosiy ta’sir etuvchi moddalar.

2. Remedium adjuvans –asosiy ta’sir etuvchi moddaning ta’sirini kuchaytiruvchi yoki kuchsizlantiruvchi yordamchi yoki ko‘maklashuvchi moddalar.

3. Remedium corrigens – dorivor moddalarning mazasini, hidini va boshqa yoqimsiz xususiyatlarini tuzatuvchi moddalar.

4. Remedium constituents –shakl hosil qiluvchi moddalar,dorilarga aniq shakl (suyuq, qattiq, yumshoq) beruvchi moddalar.
31 -AMALIY MASHG`ULOT: FARMATSEVTIK TERMIN VA RETSEPTLARNI TARJIMA QILISH
Farmatsevtik termin va retseptlarni tarjima qilish

1."III turlanishdagi otlar va III turlanishdagi sifatlar" mavzularini takror-

lab, quyidagi savollarga javob bering.

1. III turlanishdagi otlar nechta tipga bo‘linadi?

2. Undosh tipdagi otlarga qaysi otlar kiradi?

3. III turlanishdagi otlar Gen. Sing. da qanday qo‘shimchaga ega?

4.Teng murakkab va noteng murakkab otlar deganda nimani tushunasiz?

5. Aralash tipdagi otlarga qaysi otlar kiradi?

6. Unli tipdagi otlarga qaysi otlar kiradi?

7. Unli tipdagi otlarning kelishik qo‘shimchalarini ayting.

8. III turlanishdagi sifatlar nechta guruhga bo‘linadi?

9. 3 qo‘shimchali, 2 qo‘shimchali va 1 qo‘shimchali sifatlar deganda nimani

tushunasiz?

10. III turlanishdagi sifatlar kelishiklar bo‘yicha qanday turlanadi?

11. Qaysi termin elementlari patologik va klinik atamalarda uchraydi?

32 -AMALIY MASHG`ULOT: IV VA V TURLANISHDAGI OTLAR
124-§. IV turlanishdagi otlar

IV turlanishga Genetivus Singularis da -us qo`shimchasiga ega bo`lgan mujskoy va srеdniy roddagi otlar kiradi. Ular Nominativus Singularis da mujskoy rodga kirsa –us, srеdniy rodga kirsa –u qo`shimchasiga ega bo`ladi.

Masalan: fructus, us, m

cornu, us, n.

IV turlanishdagi otlarning kеlishik

qo`shimchalari

Casus	Singularis		Pluralis
	m	n	m	n
Nom.	us	u	us	ua
Gen.	us	us	uum	uum
Dat.	ui	u	ibus	ibus
Acc.	um	u	us	ua
Abl.	u	u	ibus	ibus

Turlanish namunasi

Casus	Sing.	Plur.
Nom.	fructus	fructus
Gen.	fructus	fructuum
Dat.	fructui	fructibus
Acc.	fructum	fructus
Abl.	fructu	fructibus

Casus	Sing.	Plur.
Nom.	cornu	cornua
Gen.	cornus	cornuum
Dat.	cornu	cornibus
Acc.	cornu	cornua
Abl.	cornu	cornibus

33 -AMALIY MASHG`ULOT: RETSEPTLARDA SO‘ZLARNI QISQARTIRISH

131-§. Retseptlarda so‘zlarni qisqartirish

Retseptlardagi so‘zlarni quyidagicha qisqartirish mumkin:

1. Retseptlarda so‘zlarni qisqartirganda ko‘pincha ularning boshlang‘ich qismi olinadi.

Masalan: semen – sem., folium – fol.

2. Agar so‘zning bosh qismida qatorasiga bir nechta undosh harflar kelsa, so‘zni qisqartirganda ular saqlanib qoladi.

Masalan: emplastrum –empl., infusum – inf.

3. Retseptlarda tez-tez uchrab turadigan so‘z va iboralar bitta harfgacha qisqartirilishi mumkin.

Masalan: Misce – M., Da - D., Signa – S.
132-§. RETSEPTLARDA QISQARTIRISHGA RUXSAT ETILGAN SO‘Z VA IBORALAR RO‘YXATI

So‘z yoki ibora	Qisqartirish	O‘zbekcha tarjimasi
1	2	3
ana	āā	teng miqdorda, baravar
aqua destillata	aq.dest.	distillangan suv
cortex	cort.	po‘stloq
Da (Detur) tales doses numero	D.t.d.N.	Shunday dozalardan..(son) ber. (berilgan bo‘lsin)
decoctum	dec.	qaynatma
dilutus	dil.	suyultirilgan
Divide in partes aequales	Div.in p.aeq.	Teng qismlarga bo‘ling
emulsum	emuls.	emulsiya
emplastrum	empl.	malham
extractum	extr.	ekstrakt
fiat yoki fiant	f.	hosil bo‘lguncha
flos	fl.	gul
folium	fol.	barg
fructus	fr.	meva
1	2	3
guttas	gtt.	tomchi
herba	hb.	o‘t, yer ustki qismi
in ampullis	in amp.	ampulada
in capsulis	in caps. gel.	jelatinli kapsulalarda
in charta cerata	in ch.cer.	mumlangan qog‘ozda
in tabulettis	in tab.	tabletkalarda
infusum	inf.	damlama
linimentum	linim.	liniment
liquor	liq.	suyuqlik
massa pilularum	m.pil.	hab dori massasi
Misce.Misceatur.	M.	Aralashtir. Aralashtirilgan bo‘lsin.
Misce.Da.Signa.	M.D.S.	Aralashtir. Ber. Belgila.
Misce, fiat.	M.f.	Hosil bo‘lguncha aralashtir. (birlik)
Misce, fiant.	M. f.	Hosil bo‘lguncha aralashtiring. (ko‘plik)
mucilago	mucil.	shilliq
numero	N.	son
obductus	obd.	po‘st bilan qoplangan
oleum	ol.	moy, yog‘
pilula	pil.	hab dori
pulvis	pulv.	kukun
quantum satis	q.s.	keragicha
radix	r., rad.	ildiz
recipe	Rp.	oling
rhizoma	rhiz.	ildizpoya
Signa. Signetur.	S.	Belgila. Belgilangan bo‘lsin!
semen	sem.	urug‘
siccus	sicc.	quruq
sirupus	sir.	sharbat
simplex	simpl.	oddiy
solutio	sol.	eritma
species	sp.	yig‘ma
spissus	spiss.	quyuq
Sterilisa.Sterilisetur.	Steril.	Sterilizatsiya qil. Sterilizatsiya qilingan bo‘lsin!
stigmata	stigm.	tumshuqcha, og‘izcha
suppositorium	supp.	shamcha
tabuletta	tab.	tabletka
tinctura	tinct.	nastoyka
unguentum	ung.	surtma

34 -AMALIY MASHG`ULOT: FARMATSEVTIK TERMIN VA RETSEPTLARNI TARJIMA QILISH

Farmatsevtik atama va retseptlarni tarjima qilish

1. Grammatika bo’yicha o‘zlashtirgan bilimlaringizni quyidagi savollar

yordamida tеkshirib ko‘ring.

1. I turlanishdagi otlarga qaysi otlar kiradi?

2. I turlanishdagi otlar kеlishiklar bo‘yicha qanday turlanadi?

3. II turlanishdagi otlarga qaysi otlar kiradi?

4. II turlanishdagi otlarning kеlishiklar bo‘yicha qo‘shimchalarini ayting.

5. III turlanishdagi otlarning kеlishiklar bo`yicha qo‘shimchasini ayting.

6. Undosh tipga qaysi otlar kiradi?

7. Aralash tipga qaysi otlar kiradi?

8. Unli tipga qaysi otlar kiradi?

9. IV turlanishdagi otlarga qaysi otlar kiradi?

10. IV turlanishdagi otlar kеlishiklar bo‘yicha qanday turlanadi?

11.V turlanishdagi otlarga qaysi otlar kiradi?

12.V turlanishdagi otlarning kеlishik qo‘shimchalarini ayting.

13. I-II turlanishdagi sifatlarga qaysi sifatlar kiradi?

14. I-II turlanishdagi sifatlar kеlishiklar bo‘yicha qanday turlanadi?

15. III turlanishdagi sifatlar nеchta guruhga bo‘linadi?

16. 3 qo‘shimchali, 2 qo‘shimchali va 1 qo‘shimchali sifatlar dеganda

nimani tushunasiz?

17. III turlanishdagi sifatlar kеlishiklar bo‘yicha qanday turlanadi?

18. Tuzlar nomi lotin tiliga qanday tarjima qilinadi?

19. Rеtsеpt nеchta qismdan tashkil topadi?

20. Rеtsеptning lotincha qismi qanday yoziladi?

21. Qanday rеtsеptlarni bilasiz?

35 -AMALIY MASHG`ULOT: SIFAT DARAJALARI. QIYOSIY VA ORTTIRMA DARAJADAGI SIFATLAR

133-§. Sifat darajalari

Lotin tilida sifatlar uchta darajaga ega:

1. Oddiy daraja – Gradus positivus

2. Qiyosiy daraja – Gradus comperativus

3. Orttirma daraja – Gradus superlativus.

134-§. Qiyosiy darajadagi sifatlar

Mujskoy va jenskiy roddagi sifatlarning qiyosiy darajasini hosil qilish uchun sifat negiziga –ior, sredniy rodga esa –ius qo‘shimchasi qo‘shiladi.

Oddiy daraja		Qiyosiy daraja
Nom. Sing.	Gen. Sing.	Nom. Sing.
purus - toza	pur-i	pur-ior pur-ius- tozaroq
subtilis - mayda	subtil-is	subtil-ior subtil-ius - maydaroq
niger - qora	nigr-i	nigr-ior nigr-ius- qoraroq

Qiyosiy darajadagi sifatlarning lug‘at shakli quyidagicha bo‘ladi:

purior, ius- tozaroq

Qiyosiy darajadagi sifatlar kelishiklar bo‘yicha III turlanishdagi otlar kabi turlanadi.

Turlanish namunasi

Casus	Singularis	Pluralis
	m. f. n.	m. f. n.
Nom.	subtilior subtilius	subtiliores subtiliora
Gen.	subtilioris	subtiliorum
Dat.	subtiliori	subtilioribus
Acc.	subtiliorem subtilius	subtiliores subtiliora
Abl.	subtiliore	subtilioribus

135-§. Orttirma darajadagi sifatlar
Farmatsevtik terminologiyada orttirma darajadagi sifatlar uchraydi. Sifatlarning orttirma darajasi oddiy daraja negiziga –issim- suffiksini va rod qo‘shimchalarini qo‘shish orqali yasaladi. Orttirma darajadagi sifatlarning lug‘at shakli quyidagicha bo‘ladi:

purissimus, a, um – juda ham (eng) toza

subtilissimus, a, um - juda ham (eng) mayda.

Orttirma darajadagi sifatlar I-II turlanishdagi sifatlar kabi turlanadi va otlarga rodda, sonda va kelishikda moslashadi.

Masalan: oleum purissimum - juda toza moy.

Mujskoy rodga tegishli –er qo‘shimchali sifatlarning orttirma darajasini hosil qilish uchun Nom.Sing.ga -rim- va rod qoshimchalari ( -us, -a, -um)

qo‘shiladi.

Masalan: niger-rim-us, a, um – juda ham qora.

36 -AMALIY MASHG`ULOT: SON. SANOQ VA TARTIB SONLAR
138 - §. Son. Sanoq va tartib sonlar

Lotin tilida sonlar o‘zbek tilidagidek sanoq va tartib sonlarga bo‘linadi.

Quyidagi sanoq va tartib sonlarni

yod oling!

Rimcha raqam	Arabcha raqam	Sanoq son	Tartib son
I	1	unus,a,um – bir	primus,a,um – birinchi
II	2	duo,duae – ikki	secundus,a,um – ikkinchi
III	3	tres,tria – uch	tertius,a,um – uchinchi
IV	4	quattuor – to‘rt	quartus,a,um – to‘rtinchi
V	5	quinque – besh	quintus,a,um – beshinchi
VI	6	sex – olti	sextus,a,um –oltinchi
VII	7	septum – etti	septimus,a,um – ettinchi
VIII	8	octo – sakkiz	octavus,a,um – sakkizinchi
IX	9	novem – to‘qqiz	nonus,a,um – to‘qqizinchi
X	10	decem – o‘n	decimus,a,um – o‘ninchi

102 - §. Sonlar yordamida so‘zlarning yasalishi

Ayrim tibbiy, farmatsevtika va botanika terminlari lotin tilida sonlar yordamida yasaladi:

duo-, bi-, bin- ikki – bifolia – ikki bargli

ter-, tri- uch – tricolor – uch rangli

quadr-, quadri- to‘rt – quadrangulum – to‘rt qirrali

quinque-, quinqui - besh – quinquefolia – besh bargli

sex-, sexi-, - olti – sexdentatus, a, um – olti tishli

septem-, septi- - yetti

octo- - sakkiz

Masalan : Platanthera bifolia – ikki bargli platantera

Bidens tripartita – uch bo‘lakli qoraqiz (ittikanak)

Hypericum quadrangulum – to‘rt qirrali dalachoy

Leonurus quinquelobatus – besh bo‘lakli arslonquyruq

Panax quenquefolia - besh bargli jenshen