Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o

69 
 
lub tolalari va e-zig‘ir poyasi lub tolalari. 
Sklereidlar. Pishiq to‘qimalarning bu turida hujayra devori  yog‘ochlangan, nihoyatda qalin, 
izometrik shakldagi toshsimon  hujayralar hisoblanadi. Tashqi ko‘rinishi jihatidan ular parenxima-
tik  hujayralarga  o‘xshash.  Skelereidlar,  odatda,  yog‘ochlangan,  o‘lik  hujayralardir.  Ular 
o‘simliklarning poyasi, mevalarning qattiq eti va po‘stida, danakli o‘simliklarning danak qobig‘ida 
boiadi.  O‘rik,  bodom,  olxo‘ri,  gilos,  olcha  va  yong‘oq  singari  o‘simliklar  danagining  qattiqligi 
sklereid  to‘qimalari  tufaylidir.  Ayrim  nok,  behi  singari  o‘simliklar  mevasida  toshsimon 
moddalarning  uchrashi  sklereid  hujayralarning  mavjudligidan  dalolat  beradi.  Ma’lumki,  ayrim 
danagi va po‘sti qattiq bo‘lgan o‘simliklarning urug‘lari hamda mevala-rining mag‘zi o‘n, hatto yuz 
yillar  davomida  saqlanadi.  Ayrim  tropik  o‘simliklarning  mevasi  bir  necha  yillab  dengiz  va  daryo 
suvlarida  suzib  yuradi,  nam  erlarda  saqlanishiga  qaramasdan  ularning  sklereid  to‘qimalari  juda 
sekinlik bilan parchalanadi. 
Bunday  o‘simliklar  tashqi  muhit  ta’siriga  nihoyatda  chidamli  boiadi.  Bug‘doy,  arpa,  suli  va 
javdar  kabilarning  ingichka  poyasi  qanchadan-qancha  barg  va  o‘ziga  nisbatan  bir  necha  barobar 
og‘ii  bo‘lgan  boshoqni  har  xil  shamol  va  to‘zonlar  ta’siriga  qarshi  til<  •  tutib  turadi. 
Daraxtlarning tanasi o‘zidan bir necha o‘n barobai og‘ir yukni ko‘tarib tura oladi. O‘simliklar 
tanasi tuzilishidag hujayralari mahkamlik sabablarini dastlab Galiley, keyin esa R.Gul va N. Grular 
izohlashga  harakat  qilganlar.  Oradan  ancha  vaq  o‘tgach»  1874-  yilga  kelib  nemis  botanigi 
SHvendener  injeneriya  v<  mexanika  nuqtai  nazaridan  to‘qimalar  o‘simliklarning  har  xi 
organlarida  joylashish  qobiliyatlarini  (metallar  qarshiligi  qonun  nazariyasi  asosida)  ishlab 
chiqdilar. 
Aniqlanishicha,  o‘simiikning  hamma  organlari  maium  mexanil  qonuniyat  asosida  joylashgan. 
Ularning  bargi,  poyasi  va  ildizi  bir-bir  bilan  mexanik  jihatdan  uzviy  bogiiq  boiadi.  O‘sayotgan 
o‘simliknini  barcha  organlari  markaz  bilan  bogiangan  boiib,  asosiy  tan;  muvozanatini  saqlab 
turadi. Mahkamlik elementlari o‘simlil tuzilishining periferik qismida joylashgan. Haqiqatan ham 
poyadag kollenxima va skelerenxima uning periferik qismida, odamda esa epiderm ostida joylashgan boiadi. 
Poya  markazini  yupqa  devorli  parenxim;  egallagan  boiadi.  Metallarning  qarshiiik  nazariyasiga 
asosan  nim;  sababdan  ildizda  mahkamlik  to‘qimalari  markazda  joylashganini  izohlal  beradi.  Ildiz  erda 
joylashganligi  tufayli  u  tashqi  mexanik  ta’si  natijasida  egilish,  bukilish,  sinish  singari  holatlarga 
uchramaydi. Ildi o‘simlikni er bag‘rida mahkam tutib turish vazifasini bajaradi. Shungа ko‘ra, mahkamlik 
to‘qimalari  ildizning  markazidajoylashgani  maqsadg  muvofiqdir.  nomuvofiq  deb  izohlaydi.  CHunki 
o‘simlik tanasini bir butun deb, u temir-betondan shakllangan buyuk qurilishga o‘xshatadi. Bu har 
ikkala  qurilish  materiali  bir-biri  bilan  jipslashib,  bir-birini  to‘ldirib  turadi.  Har  qaysisi  alohida-
alohida bo‘lgan taqdirda ular sinib yoki ushalib ketishi mumkin edi. O‘simlik tanasida sklerenxima va 
kollen-xima  tolalari  tana  skeleti  rolini  o‘ynasa,  uni  o‘rab  turgan  yirik  to‘qimalar  sement  rolini 
o‘ynaydi, natijada kishini hayratda qoldiradigan darajadagi mustahkamlik vujudga keladi. 
O‘TKAZUVCHI TO‘QIMA 
O‘tkazuvchi  tuqimalar  ham  o‘simlik  organlarida  ma’lum  bir  vazifani  bajaradi,  ya’ni 
o‘tkazish vazifasini bajaradi. 
O‘tkazuvchi  tuqimalar  suv  va  suvda  erigan  moddalar  usimlik  tanasi  bo‘ylab  bir 
organdan  ikkinchi  organga  o‘tib  turadi.  O‘simliklarda  asosan  2  xil  moddalar  xarakat  qilib 
turadi. 
1.
 
Ildiz  tuklari  yordamida  tuproqdan  shimib  olingan  suv  va  suvda  erigan  xoldagi  mineral 
moddalar. 
2.
 
O‘simlik organlarida hosil buladigan organik modda ya’ni,     uglevodlar,aminokislotalar 
va boshqalarning suv, eritmasi. 
Utkazuvchi to‘qima kelib chiqishi  jixatidan 2 xil buladi. 
1 .Birlamchi o‘tkazuvchi tuqima. 
2.Ikkilamchi o‘tkazuvchi to‘qima. 
Birlamchi  o‘tkazuvchi  tuqima  meristemadagi  prokambiy-ikkilamchi  o‘tkazuvchi  tuqima 
kambiydan  xosil  bo‘ladi.  pallali  usimliklarning  o‘tkazuvchi  to‘qimasi  birlamchi  ikkilamchi 

---

70 
 
buladi. Bir pallali usimliklarda kambiy bulma: Kambiy o‘simliklar tanasining eniga o‘stirib tur 
O‘tkazuvchi to‘qimalar bajaradigan vazifasiga ko‘r 2 ga bo‘linadi: 
1.
 
Ksilema, (yog‘ochlik) 
2.
 
Floema, (lub) 
Ksilema  orqali  erdan  ildiz  tuklari  shimib  olgan  suvsuvda  erigan  xoldagi  mineral  moddalar 
poyaga  va  sungra  bargga  o‘tib  turadi.  Floema  orqali  bargdan  fotosintez  protsessi  natijasida 
tayyorlangan organik moddalar poyaga va ildizga utib turadi. Ksilemani  yuqoriga ko‘taruvchi 
oqim.  Floemani  tushuvchi  oqim  deyiladi.  Ksilema  va  floema  mahsus  elementlardan  tashkil 
topgan. 
 
Ksilemaga  o‘tkazuvchi,  jamg‘aruvchi  va  mahkamlik  beruvchi  bo-shqa  to‘qimalar  kiradi.  U 
traxeya va traxeidlar deb ataladigan ikkita o‘tkazuvchi to‘qimalar sistemasiga bo‘linadi. Traxeidlar 
uchi o‘tkir uzunchoq bir butun hujayralardan shakllanadi. Hujayraning oxiri o‘tkir uchli qiyshaygan 
bo‘lib, ularning uch qismi bilan’birlashgan joyi umumiy traxeid naylarini tashkil etuvchi hujayralar 
o‘rtasidagi to‘siqqa almashadi. 
Traxeidlarda  harakat  qiladigan  suv  va  unda  erigan  moddalar  shu  to‘siqda mavjud bo‘lgan  yupqa 
parda  shaklidagi  to‘siq  tuynuklari  orqali  o‘tadi.  Traxeidlar  tuynuklarning  katta-kichikligiga  qarab 
ikkiga bo‘linadi. Naysimon ko‘p sonli, keng teshikli va tolasimon — ensiz teshikli traxeidlar. Traxeid 
hujayralarining uzunligi 1—4 mm ga, eni mm ning yuzdan biriga teng keladi. 
Traxeidlar prokambiy tolasi bog‘lamlaridan shakllanadi. Ular o‘tkazuvchi traxeya nayida siljib, 
sirg‘anib o‘sish va boshqa o‘suvchi traxeidlarning orasiga o‘zining o‘tkir uchi bilan suqulib kirish 
xususiyati bilan farq qiladi. 
‘"Traxeidlar 2 xil vazifani bajaradi. 
1.  Suv  va  suvda  erigan  mineral  moddalarni  pastdan  yuk,or  utkazish.  2.  O‘simlik 
organlariga 1qattiqlik  berib turadi. 
Suv  naylari.  Suv  naylari  ham  traxeidlarga  o‘xshash  er  ildiz  tuklari  shimib  olgan  suv  va 
suvda  erigan  moddala  pastdan  yukrriga  utkazib  turadi.  Bundan  tashqari  o‘sim  tanasiga 
qattikdik  beradi.CHunki  suv  naylarining  lignin  moddasi  bilan  sugorilib  yogochlangan. 
SHuning  uchun  :  suv  naylari  ulik  buladi.  Suv  naylari  bir  necha  xil  shaklda  uchraydi. 
Xalkasimon, buramasimon, narvonsimon, turssh nuk,tasimon. 
Traxeidlar  bilan  suv  naylarining  tarakdiy  etish  tarix]  rus  olimi  YAsenko,Xmelniskiy  va 
Rotgertlar tekshi] chik,ganlar. Bu olimlarning kursatishicha avval traxeid; sungra suv naylari 
paydo buladi. 
Biz usimliklarning tarak,k,iy etish tarixidan bilami^ avval ochik, urugli usimliklar, sungra 
yopik, ZFugli usimlik kelib chik,k,an. Ochik, urugli usimliklarga archa, k,aragay kiradi. Mana 
shu  archa  va  k,aragaylarda  traxeidlar  bor,  naylari  esa  bularda  uchramaydi.  YOpik,  urugli 
usimliklar  olma,  urik,  yongok,  va  xokazolarda  suv  naylari  xamda  traxeid  bor.  Demak  ochik, 
urugli  usimliklarda  fak,at  traxeidlar,  ei  urugli  usimliklarda  esa  traxeidlar  xamda  suv  nayle 
uchraydi.  Suv  naylari  x;am  bir  vak,tning  uzida  paydo  bul  emas.  Avvalo  xalkasimon, 
buramasimon, narvonsimon naylari, keyinrok, esa tursimon va nuktasimon suv nayls vujudga 
kelgan. Shuning uchun xam suv naylari 2 ga bulinadi. 
1.
 
Birlamchi suv naylari. 
2.
 
Ikkilamchi suv naylari. 
Birlamchi 
suv 
naylariga 
xalkasimon, 
narvonsim 
buramasimon    suv    naylari    kiradi.    Ikkilamchiga : nuktasimon va tursimon suv naylari 
kiradi. Ikkilamchi  naylari kambiydan xosil buladi. SHuning uchun x;am £ pallali usimliklarda 
xamda bargda nuktasimon suv nayle uchramaydi. 
Traxeya  yoki  o‘tkazuvchi  naylar  bir-biriga  nisbatan  tik  qatorlai  bo‘ylab  joylashuvchi,  uzun 
tortgan  hujayralardan  shakllanadi.  Uzunasiga  joylashgan  hujayralar  orasida  suv  va  unda  erigan 
moddalai bemalol o‘tadigan va umumiy nayni hosil qiladigan maxsus teshiklai bo‘ladi.  Har  bir  nay 
son-sanoqsiz  qismlardan  iborat  bo‘lishi  mumkin.  Traxeyaning  o‘tkazuvchi  naylari  traxeidlarga 
nisbatan ancha keng va uzun bo‘ladi. Traxeya naylarining uzunligi ayrim hollarda bir necha metrga 

---