70
buladi. Bir pallali usimliklarda kambiy bulma: Kambiy o‘simliklar tanasining eniga o‘stirib tur
O‘tkazuvchi to‘qimalar bajaradigan vazifasiga ko‘r 2 ga bo‘linadi:
1.
Ksilema, (yog‘ochlik)
2.
Floema, (lub)
Ksilema orqali erdan ildiz tuklari shimib olgan suvsuvda erigan xoldagi mineral moddalar
poyaga va sungra bargga o‘tib turadi. Floema orqali bargdan fotosintez protsessi natijasida
tayyorlangan organik moddalar poyaga va ildizga utib turadi. Ksilemani yuqoriga ko‘taruvchi
oqim. Floemani tushuvchi oqim deyiladi. Ksilema va floema mahsus elementlardan tashkil
topgan.
Ksilemaga o‘tkazuvchi, jamg‘aruvchi va mahkamlik beruvchi bo-shqa to‘qimalar kiradi. U
traxeya va traxeidlar deb ataladigan ikkita o‘tkazuvchi to‘qimalar sistemasiga bo‘linadi. Traxeidlar
uchi o‘tkir uzunchoq bir butun hujayralardan shakllanadi. Hujayraning oxiri o‘tkir uchli qiyshaygan
bo‘lib, ularning uch qismi bilan’birlashgan joyi umumiy traxeid naylarini tashkil etuvchi hujayralar
o‘rtasidagi to‘siqqa almashadi.
Traxeidlarda harakat qiladigan suv va unda erigan moddalar shu to‘siqda mavjud bo‘lgan yupqa
parda shaklidagi to‘siq tuynuklari orqali o‘tadi. Traxeidlar tuynuklarning katta-kichikligiga qarab
ikkiga bo‘linadi. Naysimon ko‘p sonli, keng teshikli va tolasimon — ensiz teshikli traxeidlar. Traxeid
hujayralarining uzunligi 1—4 mm ga, eni mm ning yuzdan biriga teng keladi.
Traxeidlar prokambiy tolasi bog‘lamlaridan shakllanadi. Ular o‘tkazuvchi traxeya nayida siljib,
sirg‘anib o‘sish va boshqa o‘suvchi traxeidlarning orasiga o‘zining o‘tkir uchi bilan suqulib kirish
xususiyati bilan farq qiladi.
‘"Traxeidlar 2 xil vazifani bajaradi.
1. Suv va suvda erigan mineral moddalarni pastdan yuk,or utkazish. 2. O‘simlik
organlariga 1qattiqlik berib turadi.
Suv naylari. Suv naylari ham traxeidlarga o‘xshash er ildiz tuklari shimib olgan suv va
suvda erigan moddala pastdan yukrriga utkazib turadi. Bundan tashqari o‘sim tanasiga
qattikdik beradi.CHunki suv naylarining lignin moddasi bilan sugorilib yogochlangan.
SHuning uchun : suv naylari ulik buladi. Suv naylari bir necha xil shaklda uchraydi.
Xalkasimon, buramasimon, narvonsimon,
turssh nuk,tasimon.
Traxeidlar bilan suv naylarining tarakdiy etish tarix] rus olimi YAsenko,Xmelniskiy va
Rotgertlar tekshi] chik,ganlar. Bu olimlarning kursatishicha avval traxeid; sungra suv naylari
paydo buladi.
Biz usimliklarning tarak,k,iy etish tarixidan bilami^ avval ochik, urugli usimliklar, sungra
yopik, ZFugli usimlik kelib chik,k,an. Ochik, urugli usimliklarga archa, k,aragay kiradi. Mana
shu archa va k,aragaylarda traxeidlar bor, naylari esa bularda uchramaydi. YOpik, urugli
usimliklar olma, urik, yongok, va xokazolarda suv naylari xamda traxeid bor. Demak ochik,
urugli usimliklarda fak,at traxeidlar, ei urugli usimliklarda esa traxeidlar xamda suv nayle
uchraydi. Suv naylari x;am bir vak,tning uzida paydo bul emas. Avvalo xalkasimon,
buramasimon, narvonsimon naylari, keyinrok, esa tursimon va nuktasimon suv nayls vujudga
kelgan. Shuning uchun xam suv naylari 2 ga bulinadi.
1.
Birlamchi suv naylari.
2.
Ikkilamchi suv naylari.
Birlamchi
suv
naylariga
xalkasimon,
narvonsim
buramasimon suv naylari kiradi. Ikkilamchiga : nuktasimon va tursimon suv naylari
kiradi. Ikkilamchi naylari kambiydan xosil buladi. SHuning uchun x;am
£ pallali usimliklarda
xamda bargda nuktasimon suv nayle uchramaydi.
Traxeya yoki o‘tkazuvchi naylar bir-biriga nisbatan tik qatorlai bo‘ylab joylashuvchi, uzun
tortgan hujayralardan shakllanadi. Uzunasiga joylashgan hujayralar orasida suv va unda erigan
moddalai bemalol o‘tadigan va umumiy nayni hosil qiladigan maxsus teshiklai bo‘ladi. Har bir nay
son-sanoqsiz qismlardan iborat bo‘lishi mumkin. Traxeyaning o‘tkazuvchi naylari traxeidlarga
nisbatan ancha keng va uzun bo‘ladi. Traxeya naylarining uzunligi ayrim hollarda bir necha metrga