3. Risk menejmentida boshqarish uslublari
Keyingi yillarda risklar tadqiq etilgan qator ilmiy ishlarda ularni
minimallashtirishni amalga oshirish borasida ma‘lum natijalarga erishish
ta‘kidlansada, mazkur jabhada hamon o‘z echimini kutayotgan qator muammolar
mavjudligini alohida qayd etish lozim. Xususan, bu jarayonda risklarning
mohiyati, ularning yuzaga kelish sabablari va o‘zaro boqliqligi, shuningdek,
oqibatlarini
kamaytirishga
qaratilgan
faoliyat,
ya‘ni
risk-menejment
imkoniyatlarini tadqiq etish dolzarb mavzularidan biri hisoblanishini qayd etish
o‘rinlidir.
Risklarni o‘rganish jarayonida, bir tomondan, risk menejmenti
imkoniyatlari birmuncha orttirib ko‘rsatilishi moliyaviy risklar nazariyasi
yaratilishiga bo‘lgan talabni oshirgan bo‘lsa, boshqa tomondan, shu kunga qadar
―moliyaviy risk‖ tushunchasining mohiyati to‘laligicha ochib berilmaganligi, bu
yo‘nalishda tadqiqotlar olib borilishi kerakligini ta‘kidlash lozim.
Risk - moliyaviy kategoriyadir. Shuning uchun, risk darajasi va qiymati
moliyaviy mexanizmi orqali ham ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday ta‘sir
moliyaviy boshqarish texnik yordami va maxsus strategiyasi bilan amalga
oshiriladi. Birgalikda, strategiya va texnikada, ya‘ni, risk menejment mexanizmi
bir hil shakllantirish tushuniladi. Shunday qilib, risk menejment, moliyaviy
menejmentni bir qismidir. Risk menejmentning pirovard maqsadi foyda va
xavfni optimal darajada bilish, maqbul nisbatda foydani qo‘lga kiritishdan
iborat.
Obyektni boshqarish funksiyasi – bu funksiyaning vazifasi riskning yuzaga
kelishini, qo‘yilgan kapitalga riskning ta‘sirini va ta‘sir doirasini kamaytirish,
aniqlashni, riskni sug‘urta qilishni, ishlab chiqaruvchilar subektini iqtisodga
munosabati va aloqasini ochib beradi.
Subyektni boshqarish funksiyasi – bu riskni tahlil qilish, yo‘nalishlarini
aniqlash, boshqarish, kamaytirish va nazorat vazifalarini bajaradi.
Strategik boshqarish – oldiga qo‘yilgan maqsadga, yaxshi qaror qabul
qilish va tanlangan qaror asosida maqbul hulosalar chiqarish orqali muhim
natijaga erishish tushuniladi. Maqsadga erishgandan keyin bu strategik
boshqarish o‘z kuchini yo‘qotadi va strategik boshqarishni yangi qarorini ishlab
chiqishga to‘g‘ri keladi.
Taktik boshqarish amaliyot usuli hisoblanib, bu menejmentning
belgilangan sharoitda aniq maqsadga erishishi tushuniladi. Taktik boshqarish
vazifasi deganda, biznesda riskni boshqarishni optimal qarorlarini yaratish
tushuniladi.
Risk menejmentining vazifalarini amalga oshirish uchun bilim, mahorat va
tadbirkolik zarur bo‘ladi, bu esa risk menejmentida strategik uslubni yaratishni
talab qiladi. Risk menejmenti strategiyasi deganda biznesda aniqlangan va yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan riskli munosabatlarni tahlil qilishni va uning ta‘sir
darajasini pasaytirish uslublarini yaratishni mahorat bilan boshqarish va baholash
tushuniladi.
Risk menejmentining strategik muhitida quyidagi qonunlar kiritilgan:
maksimal daromadga erishish, ehtimollikni optimal darajasini aniqlash, riskning
ta‘sir doirasi va daromadning optimal darajasi o‘rtasidagi munosabat.
Maksimal daromadga erishish – bu investor qo‘ygan o‘z kapitaliga ta‘sir
qiluvchi riskning minimal ta‘sir doirasidan kelib chiqqan holda daromad
darajasini belgilashi tushuniladi.
Ehtimollikni optimal darajasi – bu riskni oldini olish maqsadida taklif
qilingan bir qancha usullardan investor uchun eng maqbul uslubni tanlash
tushuniladi.
Riskning ta‘sir doirasi va daromadning optimal darajasi o‘rtasidagi
munosabatda, risk menejmenti kutilayotgan daromadni baholash va riskning bu
daromadga ta‘siri doirasidan kelib chiqqan holda o‘z kapitalini sarflashni davom
ettirish yoki bu riskli munosabatdan chekinish tushuniladi.
Risk menejment tizimi moliyaviy munosabatlar boshqaruv jarayonida kelib
chiqadi. Risk menejment o‘z ichiga boshqarish strategiyasi va taktikasini oladi.
Risk menejment strategiyasi maqsadga erishish yo‘nalishini belgilaydi va
vositalarni to‘g‘ri yo‘naltirishni anglatadi. Bu yo‘nalishda bir qarorga kelish
uchun ma‘lum bir qoidalar va cheklovlar to‘plami mavjud. strategiya barcha
boshqa qabul qilingan variantlarni rad qilishga, yana bir marta o‘ylashga imkon
beradi. Yangi maqsadlar yangi strategiyani ishlab chiqish imkonini beradi.
Taktika – aniq maqsadlarning aniq echimidir. Taktikaning maqsadi eng
yaxshi echim va, usullarni tanlash va boshqarish texnikasini munosib tanlash
hisoblanadi.
Risk menejment boshqarish sistemasi sifatida ikiita tizimdan iborat, ya‘ni
boshqariladigan sistema (obyekti), va boshqaradigan sistema (subyekti).
Risk menejmenti boshqaruv obyekti risklar, risk sarmoyasi va riskni
amalga oshirish jarayonida xo‘jalik sub‘ektlari o‘rtasida iqtisodiy aloqalar
hisoblanadi. Bu iqtisodiy aloqalar, tadbirkorlar (sherik, raqib) o‘rtasida va
boshqalar sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi, qarz beruvchi va qarz oluvchi
o‘rtasidagi aloqalardir.
Risk menejmenti boshqaruv subyekti - (moliyaviy menejeri, sug‘urta
mutaxassisi, akvizitor va boshqalar) odamlarning bir maxsus guruh deb turli hil
texnik va ma‘muriy ta‘sir usullari nazorat obyekti orqali maqsadli faoliyat olib
boradi. Ya‘ni nazorat obyekti, sub‘ektning ta‘sir jarayoni, o‘zini o‘zi boshqarish
jarayoni amalga oshirilishi mumkin, agar faqat boshqaruv va nazorat qilish tizimi
o‘rtasida muayyan axborot aylanishi sodir bo‘lsa. Agar risk sharoitida harakat
haqida aniq bir qaror qabul qilish imkonini bermasa, bu sharoitda etarli va
ishonchli ma‘lumotlar, muhim rol o‘ynaydi.
Risk menejment axborot ta‘minoti har xil axborotlardan iborat: statistik,
moliyaviy, iqtisodiy. Bu ma‘lumotlar ustida, sug‘urta, sug‘urta xizmatlari, shu
jumladan, tovar, kapital, moliyaviy barqarorlik va ularning mijozlari,
hamkorlari, raqobatchilar, narxlar, narxlar va xarajatlarini to‘lovga
qobiliyatlilik, talabning mavjudligi va kattaligi, ehtimollar bilimi, sug‘urta
shartlari, dividendlar va foizlar va boshqalarni o‘z ichiga oladi.
Risk menejment asosiy qoidalari:
o‘z kapitalidan ortiq risk qilish mumkin emas;
risk qilish oqibatlari haqida o‘ylash kerak;
kichik narsa uchun ko‘p risk qilish mumkin emas;
ijobiy qarorlar faqat ikkilanmasadn qabul qilinganda qabul qilinadi;
ko‘p ikkilangan hollarda salbiy qarorlar qabul qilinadi;
har doim faqat bir echim bor, deb o‘ylash hato. Balki boshqa
yechimlar ham bor.
Birinchi qoidaga ko‘ra investitsiyalar bo‘yicha qaror qabul qilishdan
oldin quyidagilarni bajarish kerak:
|