Toshkent pediatriya tibbiyot instituti
-rasm. Miofibrillarning ultramikroskopik tuzilish sxemasi
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 25-rasm. Miofibrillarning ultramikroskopik tuzilish sxemasi.
Miofibrillalar tolaning qisqarishini ta'minlovchi tuzilmalardir. Bu ipsimon tuzilmalarning qalinligi 2 mikron keladi. Ko‘ndalang-targ‘il mushakning miofibrillalari silliq mushaknikidan farq qilib, ko‘ndalangiga taram-taram bo‘lib bo‘yaladi. Bu ularning nozik tuzilish xususiyatlariga bog‘liq. Miofibrillalarda A va I disklar farq qilinib, A disklar har-xil ranglar bilan yaxshi bo‘yaladi. I disklar esa uncha yaxshi bo‘yalmaydi. Anizotrop-A disklar ikki xil nur sindirish (anizotropiya) xususiyatiga ega va ularning nomi ham ana shu xususiyatga asoslangan. I disklar anizotropiya xususiyatiga ega emas va shu sababli ularni izotrop disklar deyiladi. Mushak tolasi fibrillalarning bir xil disklari bir sathda yenma-yon yotib, butun mushak tolasining ko‘ndalang-targ‘illik manzarasini yuzaga keltiradi. Elektron mipkroskop fibrillalarining nozik tuzilishi tafsilotlarini aniqlashga imkon beradi. A diskning o‘rtasida N zona bo‘lib, uning markazidan esa M chiziq o‘tadi. I diskning o‘rtasida Z - chiziqchasi yotadi. U ba'zi bir adabiyotlarda eski nom bilan T chiziq (telofragma) deb ataladi. Har ikki Z chiziqchasi orasida yotgan miofibrilla bo‘lakchasiga sarkomer yoki inokoma deyiladi. Sarkomer garkibiga A disk va A diskning har ikkala tomonidagi I disklarning Z chiziqqacha bo‘lgan qismi (har bir I diskning yarmi) kiradi. Elektron mikroskop miofibrillalar yanada ingichkaroq ipchalar 92 miofelomentlardan (protofibrillalardan) tuzilganligini ko‘rsatadi. Ikki xil protofibrillalar (miozin va aktin) farq qilinadi. Yo‘g‘on protofibrillalar (miozin) A diskda, ingichka (aktin) protofibrillalar esa I diskda va qisman (N zona chegarasiga qadar) A diskda joylashadi. Shunday qilib I diskda faqat ingichka protofibrillalar, A diskda esa N zona chegarasiga qadar ingichka va yo‘g‘on protofibrillalar joylashadi. Ingichka protofibrillalarning bir uchi Z chiziqqa yopishadi. Ikkinchi uchi progofibrillalarning orasida erkin holda tugaydi. Shunday qilib, mushak tolasining struktura birligi sarkomer bo‘lib Z chizig‘i esa tayanch guzilma vazifasini o‘taydi. Mushak tolasining ko‘ndalang kesimida ingichka va yo‘g‘on protofibrillalarning geksogonal tizim shaklida o‘zaro gartibli joylashuvini kuzatish mumkin. Chunonchi, tutashish zonasida ingichka va yo‘g‘on ipchalar shunday joylashadiki, har bir yo‘g‘on protofibrilla atrofida 6 ta ingichka protofibrilla va har bir ingichka protofibrilla agrofida 3 ta yo‘g‘on protofibrilla yotadi. Elektron mikroskopda juda kattalashtirib ko‘rilganda tutashish zonasida ingichka va yo‘g‘on protofibrillalar ingichka ko‘ndalang ko‘prikchalar — o‘simtalar yordamida o‘zaro bog‘langanligini ko‘rish mumkin. Miofibrillalarning ultrastrukturasiga asoslanib, mushakni qisqarish mexanizmi haqida turli nazariyalar ishlab chiqilgan. Bulardan Xaksli taklif etgan ikki xil protofibrillalarning sirpanish nazariyasi eng keng tarqalgan. Bu nazariyaning asosiy qoidalaridan biri qisqarish jarayonida protofibrillalarning uzunligi o‘zgarmaydi deb hisoblanadi. Yo‘gon protofibrillalar miozin oqsilidan iborat. Ingichka protofibrillalar esa aktindan tuzilgan. Tutash zonasida protofibrillalardan chiqqan mayda o‘simtalar ingichka protofibrillalarga yopishadi. Bu o‘simtalar ingichka protofibrillalarga mustahkam bog‘lanmay, har bir qisqarishda yopishish o‘rnini ko‘p marta o‘zgartiradi va shu bilan protofibrillalarni tortadi. Natijada ingichka protofibrillalar yo‘g‘on protofibrillalar bo‘ylab sirpanib, sarkomerning qisqarishiga olib keladi. Bunda miofibrillalarning manzarasi biroz o‘zgaradi: A diskning uzunligi o‘zgarmaydi, I disk esa qisqaradi va kuchli qisqarish holatlarida butunlay yo‘qoladi. Ingichka protofibrillalar yo‘gon protofibrillalar bo‘yicha sirpanib, M chiziqqa yaqinlashadi va hatto M chiziqdan o‘tib, bir-birining ustiga chiqishi mumkin, yo‘g‘on protofibrillalar esa Z chiziqqa tarqaladi. (26-rasm) 93 Qisqarish davrida aktin va miozin qo‘shilib akto-miozin tizimini hosil qiladi, mushak yozilganda esa qaytadan aktin va miozinga bo‘linadi. Mushak tolasi qisqarishida sarkoplazmatik retikulum, T kanalchalar va mitoxondriyalarning roli kattadir. Qisqarish uchun shart bo‘lgan Sa sarkoplazmatik retikulumda saqlanadi. Mitoxondriyalar esa qisqarish jarayonida sarf bo‘ladigan ATF ni ishlab chiqaradi. Mualliflarning fikricha T tizim orqali asab impulsi keladi. Bu sistema mushak tola ustiga ochilgani uchun kerakli moddalar (oziq moddalar) ham shu kanalchalar orqali sarkoplazmaga yetib kelsa kerak. Mushak tolalari qisqarganda tana qismlari harakatlanadi. Mushak golalari qisqarish kuchiniig uzatilishi mushak go‘qimasining tayanch strukturalari tomonidan amalga oshiriladi. Sarkolemma shunday strukturalar jumlasidan bo‘lib, unga paylarning kollagen tolalari yopishadi. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|