17
Sitologiya – (cytos-hujayra, logos-fan) – hujayra haqidagi fan
bo‘lib, u hujayralarning tuzilishi, faoliyati qonuniyatlarini o‘rgatadi.
Hujayra odam, hayvonlar va o‘simliklarning taraqqiyoti, tuzilishi va
hayoti asosini tashkil etadi. Sitologiya fani xujayra nazariyasi paydo
bo‘lganidan so‘ng yanada rivoj topdi. Hujayra nazariyasining mohiyati,
butun tiriklik asosida hujayra yotadi, deb tushunmoq kerak. Sitologiya
fani taraqqiyotida hujayra nazariyasining 4 ta qoidasi ham yaratildi:
1. Hujayra tiriklikning eng kichik birligi.
2. Hujayralarning umumiy tuzilishi prinsipi bir xil.
3. Hujayralar ona hujayradan bo‘linib ko‘payadi.
4. Hujayralar to‘qima va organizmni hosil qiladilar.
Hujayralar plazmolemma, sitoplazma va yadrodan tuzilgan (2-rasm).
2-rasm. Hujayraning ultramikroskopik tuzilishi sxemasi.
1. yadro
2. plazmolemma
3. mayda so‘rg‘ichlar
4. agranulyar endoplazmatik to‘r
5. granulyar endoplazmatik to‘r
6. Golji
kompleksi
7. hujayra markazi
8. mitoxondriy
9. sitoplazmatik pufakcha
10. lizosoma
11. mikrofilamentlar
12. ribosoma
18
Organizmda hujayradan tashqari hujayra tuzilishiga ega bo‘lmagan
hujayraaro modda, simplast, sinsitiylar ham uchraydi. Hujayraaro modda
tolalardan, oqsil, uglevodlar, yog‘ birikmalaridan, suvdan iborat bo‘ladi.
Bu moddalarni asosan hujayralarning o‘zlari hosil qiladilar. Simplast –
ko‘p yadroli tuzilma. Ular hujayralar qo‘shilishidan yoki hujayralar
yadrosi bo‘linib, sitoplazmasining bo‘linmasligidan hosil bo‘ladi.
Masalan: ko‘ndalang targ‘il mushaklar, osteoklast xujayralari.
Sinsitiy – xujayralar bir birlari bilan sitoplazmatik o‘siqlar orqali
birikib hosil qilgan to‘rsimon tuzilmadir.
Hujayralar
tuzilishi,
shakllari,
kimyoviy
tarkibi,
modda
almashinuvi va funksiyalariga ko‘ra har xil bo‘ladilar. Hujayralarning
shakli ular bajaradigan funksiyasiga bog‘liq. Masalan: neyronlar ko‘p
o‘simtalik, qon hujayralari dumaloq shaklda va x. k. (3-rasm).
Dostları ilə paylaş: