Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek

Кыргызстане. Бишкек, 1995. 
Кылыч Эсен уулу. Древнекыргызское   государство   Хагяс.   Каганат   Кыргыз.   Кыргызское великодержавие. 
Бишкек, 1994. 
Кыргызстан – Россия. История взаимоотношений (XVIII-XIX вв.) Бишкек, 1998. Кыргызстан: на пути становления 
независимости. Избранные выступления и речи Президента Кыргызской Республики Аскара Акаева. Бишкек, 1995. 
Кыргызы:  этногенетические  и  этнокультурные  процессы  в  древности  и  средневековье  в  Центральной  Азии. 
Бишкек, 1995. 
Липкин Семен. Манас Великодушный. Бишкек, 1996. 
Лунькина Ю.М., ЛунькинаТ.В. Туристские зоны Киргизии. Фрунзе, 1989. 
Маанаев Э., Эралиев 3., Эсен уулу Кылыч.   Кыргызы в древности и средневековье. Бишкек, 1997.
Максимов В. сост.  Природа Киргизии. Ф., 1981
Малабаев А.Х.    История государственности Кыргызстана Бишкек, 1997. 
Молдобаев И.Б. Эпос «Манас» как источник изучения духовной культуры киргизского народа. Фрунзе, 1989. 
Молдобаев К. Принцип народности в творчестве акынов-демократов. Фрунзе, 1963. Мукамбаев Ж. Эл ичи онор 
кенчи. Фрунзе, 1982. 
Мусаев К. История Великой кыргызской империи. Бишкек, 1999. 
Мырзакматова  А.С,   Осмонов   О.Дж.,   Молдокасымов   К.С.   Краткая   история   Кыргызстана. Бишкек, 2002. 
Насирдинтегин Т. Барсбек кыргыздардын каганы. Бишкек, 1993. 
Ниязов Ф.А., Максимов В.А., Сорокин Е.К., Жамгырчиев С. сост.  Кыргызский узор. Бишкек, 1998. 
Омурзаков Д., Мусин Ю. Киргизские народные игры. Фрунзе, 1973. 
Осмонов А. Отчий край. Ф., 1987.
Осмонов А. Стихотворения и поэмы. Л., 1990. 
Осмонов О. История Кыргызстана (С древнейших времен до наших дней). Бишкек, 2008.
Плоских В.М. Манас не признал себя виновным. Бишкек, 1995. 
Плоских В.М., Курманов 3., Бегалиев У.    Кыргызстандын улуттук лидери Абдыкерим Сыдыков. Бишкек, 1999.
Раззаков И. Великая личность. Бишкек, 1996.
Реми Дор. Ооган памириндеги кыргыздар. Бишкек, 1993.
Россияне в Кыргызстане. Бишкек, 1998.
Рудов М. Стихотворной строкой. Б., 2008.
Сапаралиев Доолотбек. Взаимоотношения кыргызского народа с русским и соседними народами в XVIII в. Бишкек, 
1995. 
Саттаркулов  Б.  Кыргызстан   тарыхын   окутууда   жергиликтуу   тарыхый       археологиялык материалдарды 
пайдалануу. Бишкек, 1999. 
Симаков Г.Н. Общественные функции киргизских народных развлечений в конце XIX начале XX вв. Л., 1984. 
Симаков Г.Н. Соколиная охота в Средней Азии в XIX-XX веках. Бишкек, 1999.
Сухомлинова О.С. сост. Киргизия: только факты. Ф., 1988.
Сыдыков С., Конкобаев К. Байыркы турк жазуусу. Бишкек, 2001.
Такырбашев А. Байтик баатыр. Бишкек, 1992. 
Тенишев Э. Древне-кыргызский язык. Бишкек, 1997. 
Тоголок Молдо. Изилдоолор, эскеруулор. Бишкек, 1991. 
Токтогонов С. Из истории прошлого Кыргызстана. Ош, 1995. 
Токтогул.  Избранные произведения. Фрунзе, 1954. 
Торокан уулу Э. Кыргыздын кыскача санжырасы. Бишкек, 1995. 
Тороканов  Э.  Баласагын  караганиддер  мамлекетинин  борбору.  Баласагын  –  столица  государства  караханидов. 
Фрунзе, 1990. 
Төрөканов Э. Республиканский археолого-архитектурный музей-комплекс Башня Бурана (путеводитель). Ф., 1989.
Убукеев М. Манас. Бишкек, 1998.
Убукеев М. Манас. Эпическая культура кыргызов. Бишкек, 1998. 
Уразгильдеев Р. Киргизский балет. Фрунзе, 1983.
Урманбетова Ж.К. Культура кыргызов в проекции философии истории. Бишкек, 1997. Урманбетова Ж.К. Философия 
культуры. Бишкек, 2000. 
Усенбаев К.У. 1916: героические и трагические страницы. Бишкек, 1997. 
Усенбаев К.У. Ормонхан. Бишкек, 1999.
Хасанов А.Х. Народные движения в Киргизии в период Кокандского ханства. Москва, 1977. 
Хрестоматия по истории Кыргызстана (с древнейших времен до XX в.) Бишкек, 1997. Чотонов Усеналы. Суверенный 
Кыргызстан. Выбор исторического пути. Бишкек, 1995. Чоротегин Т.К. Этнические ситуации в тюркских регионах 
Центральной Азии домонгольского периода. Бишкек, 1995. 
Худяков Ю.С.    Вооружение средневековых кочевников Южной Сибири и Центральной Азии. // «Наука», Сиб. 
отделение, 1986. 
Худяков Ю.С. Вооружение енисейских кыргызов. Новосибирск, 1980. 
Худяков Ю.С. Кыргызы на просторах Азии. Бишкек, 1995.
Чичикин Ю.Н. сост. Любите, охраняйте природу Киргизии. Выпуск III. Ф., 1966.
Чоротегин   Т.К.,  Молдокасымов К.С.   Кыргыздардын  жана  Кыргызстандын  кыскача  тарыхы. Бишкек, 2000. 
Чоротегин Т.К., Омурбеков Т.Н. Кыргызстан тарыхы. IX-XVIII вв. Бишкек, 2002. 
Чубайс И. От русской идеи - к идее новой России. М., 1996. 
Шерстюк И.А. Сказания Прииссыккулья. Фрунзе, 1986. 
Шукуров Э.  Улуттук идея.   «КыргызТуусу», 1992. 
Шукуров Э.Дж. Живые сокровища западного Тянь-Шаня. Бишкек, 2004.
Шукуров Э.Дж. Культура, природа, традиция. Б., 2011.
Шукуров Э.Дж. Птицы Киргизии. Часть I. Ф., 1981.
Энциклопедия.  Кыргызстан. Бишкек, 2001.
Эркебаев А. Малоизученные страницы истории Киргизской литературы. Бишкек, 1999. Эсен уулу Кылыч. Кыргызы 
в Средней Азии. Древние кыргызы. Бишкек, 1993.
287

Qırğız  tayfa  başçılarının,  xanlarının  və 
amirlərinin hakimiyyət dövrləri
B.e.ə. IVəsr.  Ulus xan
B.e.ə. III əsr.  Моde – Şanyuy (Маоdun-Şanyuy) 
xunnu birləşməsində.
B.e. III əsri.  Аkboto Аrstan хаn
IV əsr.  
Qubad bahadır
VII sər. 
Keşik biy
 
 
Qol Jasak biy
 
 
Umay biy 
620-648-ci illər     
İşbara Ajan
660-670-ci illər  
Top Apa İçreki 
680-711-ci illər 
Barsbəy  xan  (Inançu  Alp 
Bilgə)
718-ci il 
 
Qutluq Bilgə xaqan
730-750-ci illər 
Qalaç xan
VIII əsr 
 
Narboto Аrsatn хаn
818-842-ci illər 
Аvа хаn (Yağlaxar хаn)
1205-ci il 
 
Irıs inal (Rısdarkan)
1218-ci il 
 
Kоlup хаn
 
 
 
Маmık хаn
 
 
 
Таybukа хаn          
                       
XIII əsr 
 
Jankoroz 
 
 
 
Аlım Аrstan хаn 
XIV əsr 
 
Dоmbul biy
 
 
 
Мurаtаy
 
 
 
Dolon biy
 
 
 
Bayqara biy
 
 
 
Jambı biy
XV əsr  
 
Таqаy biy
XV-XVI əsrlər  
Əhməd  хаn  (Аlаçа  хаn, 
cənubi qırğızların amiri)
   Sultan-Хəlil-Sultan  
 
 
 
Taqay biy
XVI əsr 
 
М ə h ə m m ə d - q ı r ğ ı z 
(Qırğızıstanın şimal hissəsi)
 
 
 
Ərəşə хаn 
 
 
 
Boqorston
 
 
 
Əştək
XVII əsr 
 
Тəyiş хаn 
 
 
 
Koçebay 
bəy 
(Sibir 
qırğızlarının ərazisində)
 
 
 
İrənak  İşey  uulu  (Sibir 
qırğızlarının xanı)
 
 
 
Qoysarı  biy  (Çon  bağış 
tayfasından, Qaşğar hökmdarı)
XVIII əsr  
 
Qubad biy (Qubad mırza, 
içkilik qəbiləsinin hökmdarı, sərkərdə) 
 
 
 
Аjı  biy  (Hacı  biy,  cənub 
qırğızlarının  adıginə  içkilik  qırğızlarının          
amiri)
 
 
 
Аtakə  bahadır  (Tınay  biy 
uullu)  (Çuy  vadisinin  Sarıbağış  tayfasından 
hökmdar)
XVIII-XIX əsrlər    Оrmonxan 
Nıyazbəy 
uulu  (şimal  qırğızlarının  Sarıbağış  qəbiləsinin 
hökmdarı)
 
 
 
Jantay  xan    (Jantay 
Qarabəy  uulu,  Sarıbağış  tayfasının  manapı  – 
Kəmin hökmranı)
XIX əsr  
 
Janqaraç  Əşkojo  uulu 
(Solto  tayfasının  Çuy  və  Talas  qırğızlarının 
hökmranı)
 
 
 
Borombay Bəymurad uulu 
(Buqu qəbiləsinin başçısı )
 
 
 
Тurdumamat Toymat uulu 
(Çerik tayfasının başçısı)
 
XIX-XX əsrlər 
Аlımbəy  datka  (Аlımbəy 
pərvanəçi, Alay qırğızlarının amiri).
 
 
 
Kurmanjan 
datka 
(Kurmanjan Маnatbay qızı, Alay qırğızlarının 
hökmdarı)
 
 
 
Şabdan 
Jantay 
uulu 
(Sarıbağış tayfasının başçısı)
 
288

1923-24-cü illər 
İmanalı Aydarbəyov, Qara 
Qırğız Muxtar Vilayətinin İnqilab Komitəsinin 
sədri
1927-37-ci illər 
Аbdıqədir 
Оrozbəyov, 
Qırğız MSSR MSK-nın sədri
1927-33-cü illər      Jusup 
Abdırəhmanov, 
Qırğız  MSSR  Xalq  Komissarları  Sovetinin 
Sədri
1924-25-ci illər       Kamenski  (EİDİS)  Мixail 
Davidoviç RKP (b) Qırğız Vilayət Komitəsinin 
Birinci Katibi
1925-27-ci illər  
Uzyukov 
Nikolay 
Anisimoviç VKP (b) vilayət komitəsinin birinci 
katibi 
1927-29-cu illər   
Şubrikov 
Vladimir 
Petroviç, Qırğızıstan VKP (b) vilayət komitəsinin 
məsul katibi
1929-30-cu illər   
Kulkov 
 
Мixail 
Маksimoviç, Qırğız VKP (b) vilayət komitəsinin 
məsul katibi 
1930-33-cü illər   
Şaxray 
Aleksandr 
Osipoviç,  Qırğız  VKP  (b)  vilayət  komitəsinin 
birinci katibi 
1933-37-ci illər   
Belotski  Моris  Lvoviç, 
Qırğız VKP (b) vilayət komitəsinin birinci katibi 
1933-37-ci illər 
İsakeyev 
Bayalı 
Dıykanbayeviç,  Qırğızıstan  SSR-in  Xalq 
Komissarları Sovetinin (XKS) sədri.
1937-38-ci illər 
Аmmosov 
Maksim 
Kiroviç, Qırğızıstan PK KP (b) birinci katibi 
1937-39-ci illər 
Vaqov  Aleksey  Vlasoviç, 
Qırğızıstan  KP  MK(b)  ÜKP  (b)  Vilayət 
Komitəsinin Birinci katibi
1937-40-cı illər 
Boqolyubov 
Nikolay 
Semyonoviç,  Qırğızıstan  MK  KP  (b)  Birinci 
katibi
1945-78-c illər  
Qulatov 
Torobay, 
Qırğızıstan  SSR  Ali  Soveti  Rəyasət  Heyətinin 
sədri
1950-61-ci illər   
Rəzzaqov İshaq Rəzzaqov, 
Qırğızıstan KP MK birinci katibi
 
1961-85-ci illər        Usubəliyev 
Тurdakun, 
Qırğızıstan KP MK birinci katibi
1985-90-cı illər  
Маsaliyev 
Absamat 
Masaliyeviç,  Qırğızıstan  Respublikası  KP  MK 
birinci  katibi,  Qırğızıstan  SSR  Ali  Sovetinin 
Rəyasət Heyətinin sədri 
1990-2005-ci illər 
Аkayev  Əsgər  Аkayeviç, 
Qırğız Respublikasının Prezidenti
2005-2010-cu illər     Bakiyev 
Kurmanbəy 
Saliyeviç, Qırğız Respublikasının Prezidenti.
2010-cu il 
 
Оtunbayeva 
Roza 
İsakovna, Qırğız Respublikasının Prezidenti.
2010-2011-ci illər   Аtambayev 
Almazbəy 
Şarşenoviç, Qırğız Respublikasının Prezidenti
P.S. XIX əsrə qədər xanların adları və hökmranlıq vaxtları tarixi və runa 
yazılarına istinadən və sanjırala görə verilmişdir.
İMANƏLİYEV KANIBƏY KAPAŞOVİÇ – kitabın müəllifi. 47 yaşı var. 
Peşəsi – jurnalist, politoloq, siyasi elmlər doktoru. Respublika Joqorku 
Keneşinin II, III, V, VI çağırışlarının deputatı. Evlidir,  dörd övladı var.
289

Mündəricat
I fəsil. Yeddi müqəddəs məfhum
Bülbül – komuz barədə.............................................................................................6
Ağ qalpaq................................................................................................................10
Qırğız yurtasının qar kimi bəyaz gümbəzləri.........................................................12
At – insanın qanadlarıdır.........................................................................................16
Həşəmətli dağlar......................................................................................................20
İssık-Kul – Orta Asiyanın dürr dənəsi....................................................................28
Səxavətli Manasın ruhu..........................................................................................34
II fəsil. Söz – xalqın qəlbidir
Natiqlik barədə........................................................................................................44
Ləyaqət barədə........................................................................................................48
Ağ – Bata (xeyir-dua).............................................................................................50
Xalq əlamətləri barədə............................................................................................52
Adətlər....................................................................................................................56
Qırğızların dəyərləri................................................................................................62
Qırğızların etik prinsipləri və mənəvi-əxlaqi normaları.........................................64
Ağsaqqallar divanı..................................................................................................66
Müqəddəs ana – Umay Ənə...................................................................................70
Xalqın səxavəti barədə............................................................................................76
Atalar sözləri, kəlamlar, zərbül-məsəllər barədə....................................................80
Laylalar...................................................................................................................82
Əmək nəğmələri barədə..........................................................................................84
Andlar.....................................................................................................................86
Lənətlər baqda........................................................................................................88
Ağılar......................................................................................................................90
Aytış (mahnı yarışı)................................................................................................92
III fəsil. Xalq: adətlər, ənənələr, milli oyunlar
Toylar haqqında......................................................................................................96
Körpənin doğuluşu, ad seçimi..............................................................................100
Bəzi əlamətlərin, məişət ənənələrinin və bayramların yozumu............................102
Təsviri və tətbiqi incəsənət...................................................................................106
Xalq oyunları........................................................................................................112
Ənənəvi libaslar....................................................................................................118
Üç qırğız bahadırı – Koşoy, Kojomkul və Kanıbəy Osmonəliyev barədə...........122
290

IV fəsil. Torpaq
Qırğız günəşi barədə.............................................................................................126
Doğma yurd barədə əfsanə...................................................................................128
Ala-Too müqəddəs torpağı...................................................................................132
Turizm.................................................................................................................136
Təbiətlə harmoniyada............................................................................................140
Heyvanat aləmi......................................................................................................148
Quşlar..................................................................................................................154
Nəbatat dünyası....................................................................................................162
İqlim....................................................................................................................170
Sular......................................................................................................................172
Torpaqlar...............................................................................................................174
Landşaftlar...........................................................................................................176
V fəsil. Qırğız xalqının tarixi
E.Ə. III-I əsrlər. Millətin yaranma dövrü.............................................................184
B.E. VI-VIII əsrləri. Türk və uyğur xaqanlığı dövrü...........................................188
Eramızın VIII-XI əsrləri. Böyük Qırğız dövləti epoxasıdövrü...........................194
XII-XVII əsrlər. Böyük sınaqlar dövrüepoxasıdövrü...........................................200
XVIII-XIX  əsrlər.  Millətin  möhkəmlənməsi  dövrü...........................................204
XX əsr. İnkişaf dövrü. Rusiya imperiyasının tərkibində.....................................208
XX əsrin sonu-XXI əsrin əvvəli. Azadlıq mücadiləsi........................................216
VI fəsil.
Qırğız torpağının yetişdirdiyi dühalar..................................................................223

Yüklə 144 Kb.