Türk dünyasi iŞletme fakültesi uluslararasi iLİŞKİler böLÜMÜ YÜksek lisans biTİrme tezi

2.1.3.2. Meşru Müdafaa Kapsamında Kuvvet Kullanma

Uluslararası hukukta kuvvet kullanma yasağının her türlü ihlali hukuka aykırılık doğurmamaktadır. Milli hukuk sistemleri gibi, uluslararası hukuk da bazı bu gibi durumlarda hukuka uygunluk nedenlerinin olabileceğini kabul etmektedir.¹⁴⁴

Meşru müdafaa, XX. yüzyıla kadar olan dönemde kuvvet kullanılmasına hak kazandıran siyasi gerekçelerden başka bir anlam ifade etmiyordu. Daha geniş bir tanım olan varlığını koruma hakkı içinde yer aldığından ayrı bir hukuki içeriğe sahip olduğunu söylemek de imkansızdı.¹⁴⁵

Meşru müdafaa, XX. yüzyılda kuvvet kullanılmasına getirilen yasaklarla yeni bir anlam ifade etmeye başladı. Nitekim, BM Antlaşması, iki durumda ulusararası ilişkilerde kuvvet kullanılmasını hukuka aykırı bulmamaktaydı. Bu durumlardan biri ortak güvenlik sistemi gibi algılanan Güvenlik Konseyi kararıyla BM’in güçe başvurması, diğeri ise devletlere münferiden tanınan bireysel veya kolektif meşru savunma hakkı çerçevesinde kuvvet kullanılmasıdır. BM Antlaşması’nın 2. maddesinin 4. fıkrası devletlere uluslararası ilişkilerinde kuvvet kullanma ile ilgili geniş kapsamlı bir yasağı öngördüğünden dolayı, kuvvet kullanmak, BM Güvenlik Konseyi’nin kararı olmadan veya 51. madde gereğince meşru savunma hakkı kapsamına girmediği sürece, 2. maddenin 4. fıkrasını ihlal eden hukuka aykırı bir eylemde bulunmak gibi algılanması gerekmektedir.¹⁴⁶

BM Antlaşması’nın 51. maddesine göre, Antlaşma’nın hiçbir hükmü üye devletlerden birinin silahlı saldırıya uğraması durumunda, Güvenlik Konseyi milletlerarası barış ve güvenliğin muhafaza edilmesi için gerekli önlemleri alıncaya kadar, münferit veya müşterek meşru müdafaa hakkına halel getirmemektedir.¹⁴⁷

Yukarıda da belirtildiği gibi, meşru savunma hakkı tarihin hiçbir döneminde yasaklanmamıştır ve bu BM Antlaşması için de geçerlidir. Lakin, zamanla bu hakkın hukuki sınırları ve koşulları düzenlenmiştir. Meşru savunma hakkının koşullarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

1. 
   Silahlı saldırıya uğrama;
   
2. 
   Güvenlik Konseyi’ne bilgi vermek ve onun el koyması halinde meşru savunma hakkı kapsamındaki eylemleri durdurmak;
   
3. 
   Orantılılık;
   
4. 
   Zaman bağlantısı.
   

1. Silahlı saldırıya uğrama: BM Antlaşması 51. maddesinde de vurgu yapıldığı gibi, meşru müdafaa hakkına başvurulması yalnız hukuka aykırı bir biçimde saldırıya uğranıldığında mümkündür. Hangi tarafın ilk önce kuvvete başvurduğunu belirlemek de oldukça zordur, ama zamanla bu hususla bağlı konular Uluslararası Adalet Divanı (UAD) kararları ile netlik bulmuştur.

2. Güvenlik Konseyi’ne bilgi vermek ve onun el koyması halinde meşru savunma hakkı kapsamındaki eylemleri durdurmak: BM Antlaşması 51. maddesinde de yer aldığı üzere, meşru savunma hakkına başvuran devlet bu hakka ilişkin yaptıklarını BM Güvenlik Konseyi’ne hemen belirtmelidir. Ayrıca, BM Güvenlik Konseyi, barış ve güvenliğin sağlanması için gerekli adımları attığı andan itibaren, meşru savunma çerçevesinde kuvvete başvurma hakkına son verilmelidir.¹⁴⁸

3. Orantılılık: 51. maddede bulunmamasına rağmen uluslararası örf ve adet hukukunda meşru savunma hakkı, kullanılan kuvvetin saldırıya veya tehdite oranlı olması gerektiği ilkesine dayanmaktadır.¹⁴⁹

4. Zaman Bağlantısı: Yine 51. maddede yer verilmemekle beraber, meşru savunmanın anlamı gereği, silahlı saldırı ile meşru savunma eylemi arasında zaman bakımından bir bağlantı da olmalıdır. Nitekim, meşru savunma fiili silahlı saldırıyı takip etmelidir. ¹⁵⁰

Sonraki başlık altında, uluslararası hukukta kuvvet kullanma yasağı ve bu yasağın istisnası olan meşru müdafaa hakkı çerçevesinde Ermenistan-Azerbaycan çatışması, Dağlık Karabağ konusu işlenerek, Ermenistan’ın kuvvete başvurarak Azerbaycan topraklarını işgal etmesi ve Azerbaycan’ın meşru müdafaa hakkının niteliği incelenecektir.
2.1.3.3. Ermenistan Tarafından Kuvvet Kullanma Yasağının Bozulması ve Azerbaycan tarafından Meşru Müdafaa Hakkının Uygulanabilirliliği

Uluslararası hukuka göre, Ermenistan ve Azerbaycan’ın bağımsızlık kazanmasından önceki dönem için Dağlık Karabağ sorunu kuvvet kullanma yasağı kapsamında değerlendirilemez. Her iki Cumhuriyetin bağımsızlık kazanmasından sonra Ermenistan tarafından ilk silahlı saldırı gerçekleştirilmiştir. ¹⁵¹ Azerbaycan Cumhuriyeti içinde bulunan arazilere karşı Ermenistan tarafından saldırılar devam etmiş, 1992’de önce Dağlık Karabağ’ın en büyük yerleşim birimi olan Şuşa, sonra Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasında koridor oluşturan Laçın, ardından ise, Dağlık Karabağ sınırları dışında kalan daha 6 bölge işgal edilmiştir.¹⁵² Ermenistan’ın askeri saldırıları sonucunda, 20.000’den fazla Azerbaycanlı ölüdürülmüş, 4.866 kişi kayıp olarak kayda geçmiş, 100.000 insan yaralanmış ve 50.000 insan sakatlanmıştır. BM Güvenlik Konseyi bu işgallerle ilgili 4 karar kabul etmiş ve Ermenistan, bu kararlarda belirtildiği üzere, Azerbaycan topraklarından geri çekilmekle ilgili hükümleri hala hayata geçirmemiştir.¹⁵³ Böylelikle, Ermenistan BM Antlaşması’nın 2 maddesinin 4 fıkrasında belirtilen kuvvet kullanma yasağını ihlal etmiştir.¹⁵⁴

Son zamanlarda Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun barışçıl yollarla çözümlenmemesi durumunda gerekirse kuvvet kullanılarak işgale son verileceğini açıkça belirtmektedir. Daha önce de bahsedildiği gibi, bu hak, BM Antlaşması’nın 51. maddesi uyarınca meşru savunma hakkıdır. Peki, Azerbaycan meşru savunma hakkının koşulları doğrultusunda bu hakka baş vurabilirmi?

Meşru müdafaa hakkının tanımı ve kapsamı başlığı altında ele alındığı üzere, bu hakka baş vurmak için ilk koşul saldırıya maruz kalınması durumudur. Diğer bir taraftan, UAD’nın İsrail Filistin sorununa ilişkin Duvar Kararında meşru müdafaa hakkının sadece bir devletten başka devlete karşı yöneltilen silahlı saldırı halinde kullanılabileceği belirtilmektedir. İç sorunların çözümünde bu hakka dayanılamaz. BM Güvenlik Konseyi kararlarında, Ermenistan açıkça saldırgan devlet gibi tanımlanmamakla birlikte, sorunun Azerbaycan ve Ermenistan arasında olduğu belirtilmektedir.¹⁵⁵ Ayrıca, daha önce bahs edildiği gibi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yüce Divanı, 16 Haziran 2015 tarihli Chiragov ve Diğerleri v. Ermenistan ve Sargsyan v. Azerbaycan davaları ile ilgili kararlarında sözde “Dağlık Karabağ Cumhuriyeti”nde Ermenistan’ın askeri ve finansal kontrolünün olduğunu tanımış, Dağlık Karabağ ve Laçın bölgesi de dahil çevresindeki bölgelerde Ermenistan’ın “etkili kontrol”ünün varlığını teyit etmiştir.¹⁵⁶

Azerbaycan, meşru müdafaa hakkını hayata geçirmek için, BM Güvenlik Konseyi’ni haberdar etmelidir. Aslında, belirtildiği üzere, BM Güvenlik Konseyi soruna ilişkin kararlar kabul etmiştir. Lakin, BM Antlaşması’nın 51. maddesine esasen, Azerbaycan’ın meşru savunma hakkı, ‘Güvenlik Konseyi uluslararası barış ve güvenliğin korunması için gerekli önlemleri alıncaya dek’ geçerli olmaktadır. Dolayısıyla, meşru savunmanın son bulması için gerekli tedbirler alınıp silahlı saldırı sonucu gerçekleştirilen işgal sona erdirilmelidir. Azerbaycan arazileri halen Ermenistan işgali altındadır. Azerbaycan’ın ülkesel bütünlüğünü sağlayacak ve işgale son verecek bir plan da mevcut değildir ve zaman Azerbaycan’ın aleyhine işlemektedir. Bu yüzden, Azerbaycan, BM Güvenlik Konseyi’ni haberdar etmek koşulu ile meşru savunma hakkı kapsamında, arazilerini işgalden kurtarmak için kuvvete başvurma yoluna gidebilir.

Azerbaycan meşru savunma hakkı kapsamında kuvvet kullanma yoluna başvururken orantılılık ilkesini de düşünmelidir. Nitekim, Azerbaycan’ın meşru savunma hakkı, Ermenistan’ın hukuka aykırı eylemine istinad ettiğinden, Azerbaycan’ın kuvvet kullanmaktaki amacı yalnız işgal altındaki arazilerini geri almak olmalıdır. Eğer, Azerbaycan şimdiki Ermenistan arazilerinin kendi tarihi toprakları olduğu iddiasında bulunarak, Ermenistan’ın içerisine yönelik kuvvete başvurma yoluna giderse, günümüzde Ermenistan’ın düştüğü duruma düşmüş olur.

Azerbaycan’ın meşru savunma hakkına sahip olup olmaması açısından değerlendirilmesi gereken ayrı bir konu da silahlı saldırı ile meşru savunma hakkı arasındaki zaman bağlantısıdır. Ermenistan’ın silahlı saldırılarının başlamasının bu yana 20 yıldan fazla bir zaman geçmiştir ve 1994 yılından itibaren iki ülke arasında ateşkes durumu mevcuttur. Azerbaycan, Ermenistan’ın ilk saldırılarına karşılık hemen meşru savunma hakkına başvurmaya çalışmış ve bir ölçüde de başarılı olmuştur.  Lakin, Ermenistan’ın yaygınlaşan saldırılarına karşı koyamamış ve arazilerinin % 20’si işgal edilmiştir. Dolayısıyla, Azerbaycan’ın ateşkes anlaşmasına razı olmaktan başka seçeneği kalmamıştır.¹⁵⁷ Ayrıca, Dağlık Karabağ savaşında taraflar, silahlı çatışmaları nihai biçimde sona erdiren barış antlaşmasını henüz yapmamışlar. Nitekim, yapılan ateşkesin kendi metni de durumun geçici olduğunu kanıtlamaktadır. Metne göre, daha sorunun nihai çözümü için barış antlaşması yapılacaktır. ¹⁵⁸

Ateşkesten geçen zaman zaafında Azerbaycan, arazilerinin işgalini kabullenmeyerek kuvvet kullanma yoluna başvurma dahil, topraklarını geri almak için bütün haklarını saklı tuttuğunu bir çok kez belirtmiştir. Azerbaycan’ın ilk saldırı zamanında kendisi korumak için gerekli gücünün olamaması ve ateşkese kabul etmek zorunda kalması, fakat işgali kabul etmemesi ve arazilerini geri almak için kuvvet kullanma yoluna başvurma dahil, tüm haklarını saklı tuttuğunu bir çok kere ifade etmiş olması, yani bu doğrultudaki iradesini sürdürmesi, meşru müdafaa hakkında zaman bağlantısı bakımından bir sorunun söz konusu olamayacağını göstermektedir.

Sonuç olarak, diplomatik yolla işgal durumu giderilemezse, en üst seviyede yetkililerince belirttiği üzere, Azerbaycan, BM Antlaşması’nın 51. maddesi ile saklı kalan meşru müdafaa hakkı kapsamında kuvvet kullanma yoluna başvurabilir.¹⁵⁹
2.2. Uluslararası Siyasetde Dağlık Karabağ Sorunu

Azerbaycan dış politikasında esas amaçlar içerisinde öncelikli sırada Dağlık Karabağ sorununun Azerbaycanın toprak bütünlüğü çerçevesinde çözüme kovuşturulması, işgal edilmiş arazilerden Ermenistan silahlı küvvetlerinin çıkarılması ve bölgenin Azerbaycanlı nüfusunun kendi topraklarına yerleştirilmesi geliyor. Dağlık Karabağ sorununun çözümlenmesi Azerbaycan için 2 açıdan daha çok önem arz ediyor. Öncelikle, Azerbaycanda arazisindeki Ermenistan kuvvetlerinin varlığı ile oluşan güvenlik tehdidini ortadan kalkması ve diğer bir taraftan, uluslararası prestijini güçlendirmek ve stratejik avantajlarını doğru bir şekilde değerlendirerek Güney Kafkasya’da en önemli devlet statüsüne sahip olmak. Bu bağlamda, Azerbaycan ister ikili isterse de çok yönlü biçimde dış politika yürütürken özellikle, bu amacı gerçekleştirmeye yardımcı olacak devletler ve teşkilatlarla bağlarını güçlendirmeye odaklanmıştır.¹⁶⁰

Fakat, Dağlık Karabağ sorununun çözüme kavuşturulması yalnız Azerbaycan veya Ermenistan’ın yürütdüğü dış politika stratejisinden bağımlı değildir. Yerel bir sorun olmaktan çıkmış Dağlık Karabağ münakaşası, küresel ve bölgesel aktörlerin bu yöndeki politikaları, çıkarları ve amaçları göz önünde bulundurularak incelenmelidir. Böylece, sorunun çözümüne engel olan hüsuslar daha belirgin bir şekilde ortaya çıkacaktır.
2.2.1. Ermenistan-Azerbaycan Çatışmasında Rusya Faktörü

Ermenistan-Azerbaycan çatışması Rusya’nın jeopolitik öncelikleri ve çıkarları kapsamında özel bir yere sahiptir. Güney Kafkasya’yı arka bahçesi gibi algılayan Rusya bölgede kendi nüfuzunu restore edebilmek adına Karabağ sorununu dış politika araçlarından biri olarak kullanmakta ve çatışmayı kendi yönetiminde tutarak, çıkarları doğrultusunda manipule etmeye çalışmaktadır. Dağlık Karabağ sorunu Rusyanın askeri ve siyasi olarak bölgede varlığını sürdürmesine ve en önemli aktör gibi algılanmasına olanak sağlıyor. Rus askeri kuvvetleri Azerbaycan’dan ve Gürcistan’dan çıkarıldığı için Ermenistan Rusya’nın bölgedeki tek müttefiki haline gelmiştir. Bu nedenle, Ermenistan kendisini Kafkasya’da Rusya’nın jeopolitik operasyon alanı ve “uygulayıcısı” gibi değerlendirmektedir.¹⁶¹

2 Nisan 2016’da Azerbaycan ve Ermenistan temas hattında patlak veren savaş Güney Kafkasya’da uzun zamandır mevcut olan jeopolitik satranç tahtasındaki karmaşayı yeniden ortaya çıkardı ve mevcut dengelerin bozulmasına neden oldu. Suriye sorununa Rusya’nın katılımı ile Rusya ve Türkiye arasında yaşanan rekabet ve Rusya’nın Su-24 uçağının Türkiye tarafından düşürülmesinin yarattığı gerginlik, Dağlık Karabağ sorununun da yeniden alevlenmesine getirib çıkardı.¹⁶² 1994 Ateşkesinden geçen 22 yıl boyunca temas hattında küçük ve büyük çaplı çatışmalar yaşanmış ve her iki taraftan kayıplar verilmişti, fakat hiç biri Nisan 2016’da yaşananlar kadar ciddi değildi. Savaşı takip eden günlerde her iki taraf çoklu sayıda ölüm ve askeri teçhizatın sıradan çıkması ile ilgili haberler verdiler. ¹⁶³

Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki sorun Nisan 2016’da kötüleşince Rusya AGİT Minsk Grubu çerçevesinde ABD ve Fransa ile birlikte çalışarak iki taraf arasında esas arabulucu rolünü üstlendi. 5 Nisan’da Rusya’nın arabuluculuğu ile taraflar yeniden ateşkese ikna oldular.¹⁶⁴

Rusya Dağlık Karabağ’da gerginliğin artmasından en çok çıkar sağlayan bölgesel güçtür ve mevcut uluslararası format çerçevesinde, yani Minsk Grubu’ndaki rolü kapsamında sorunu kendi amaçlarına uygun yönetmektedir.¹⁶⁵ Moskova’nın çıkarları yalnızca Dağlık Karabağ’da sorunun çözümü sürecinde değil, aynı zamanda Ermenistan ve Azerbaycan üzerinde kendi etkisini genişlendirmektir. Böylelikle, Rusya, hem de Güney Kafkasya üzerinde etkisini arttırmak amacına ulaşacaktır. Güney Kafkasya, Hazar bölgesinden Avrupa’ya doğru mevcut ve olası enerji taşıma rotalarının kontrolü açısından Rusya için büyük önem arz ediyor. 5 Nisan ateşkesini sağlamakla Moskova gösterdi ki, onun diğer Minsk Grubu Eşbaşkanlarının inisiyatiflerinden yan çizerek kendi terimleri doğrultusdunda sorunu manipule etmek isteği var.

Rusya’nın muhtemel amacı, Azerbaycan’ı Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) ve Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ) gibi Rusya’nın liderlik ettiği birliklere itmekle Bakü’nün Batı’yla bağlılığını sınırlamaktır. Coğrafi ve politik olarak izole edilmiş Ermenistan’ın kendi dış politikasında manevra etmek imkanı çok azdır. Erivan Moskova’dan büyük oranda bağımlıdır ve hem Avrasya Ekonomik Birliği hem de Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün üyesidir. 2013 yılında Rusya Avrupa Birliği'yle olası Ortaklık Anlaşmasını iptal etmesi için Ermenistan’a baskı yaptı. KGAÖ’ye olan bağlılığı dışında Ermenistan ve Rusya’nın ikitaraflı askeri sözleşmesi var. Ayrıca, Ermenistan’ın Gümrü bölgesinde Rus askeri üssü ve Erebuni’de hava üssü vardır.¹⁶⁶Sovyet döneminden kalmış Gümrü’deki 102. askeri üs tanklar, helikopterler, top, MİG-29 uçağı, İskender-M balistik füzesi ile donanmış 5.000 askerden ibarettir ve Ermenistan silahlı kuvvetlerine destek vermeye hazır konumdalar.¹⁶⁷ Bunun yanı sıra, Ermenistan düzenli bir şekilde Rusya’dan askeri yardım almaktadır.¹⁶⁸ Ayrıca, 2008 yılının sonbaharında Rusya ve Gürcistan savaşı gösterdi ki, Rusya kendi çıkarlarını korumak için silahlı müdahaleye hazırdır. ¹⁶⁹ Azerbaycan ise 2004 yılından bu yana askeri harcamalarını 20 kat arttırmıştır. İşin ilginç tarafı, Rusya Azerbaycan’a da silah satıyor. ¹⁷⁰ Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsüne göre, Rusya 2007-2012 yılları arasında Azerbaycan’a 1 milyar dolar değerinde silah satmıştır.¹⁷¹

Nisan 2016 olaylarında ise, petrol fiyatlarındaki düşüş, Gürcistan, Ukrayna ve Suriye gibi ilgi alanlarındaki tutumu yüzünden zarar görmesi, bu nedenle başka bir kriz istememesinden dolayı Rusya’nın çatışma sırasında tarafsız kaldığını ve diplomasiye öncelik tanıdığını görebiliyoruz.¹⁷² Ayrıca, Rusya çatışmanın yayılmasını önlemek için mevcut status-quo’nun sürdürülmesinden yanadır.¹⁷³ Bu bağlamda, Rusya, Çeçenistan ve Dagistan gibi Müslüman bölgelerin yer aldığı kuzey bölgesinde güvenliği garantilemek amacıyla güneyde patlak veren sorunu dengede ve kendi kontrolünde tutmaya, aynı zamanda Türkiye, İran ve en esası ABD’nin bölgedeki nüfuzunu etkisizleştirmeye çalışıyor.¹⁷⁴

Sonuç olarak, Rusya, Dağlık Karabağ sorununun kalıcı ve sürekli çözümünde değil, onu yönetmekte ve mevcut status quo’nun kendi çıkarlarına uygun bir şekilde devam etmesinde meraklıdır.¹⁷⁵

2.2.2. Ermenistan-Azerbaycan Çatışmasında Türkiye Faktörü

Türkiye, bugün Azerbaycan için bir numaralı stratejik partner, sınır komşusu ve aynı zamanda önemli bölgesel aktördür.¹⁷⁶ 1991’de SSCB’nin dağılmasını takiben Türkiye hemen Azerbaycan, Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan gibi varis devletlerle ilişkilerini geliştirmeye başladı. Fakat, Azerbaycan’la Türkiye’nin ilişkisi “bir millet iki devlet” algısı ile kat kat daha yakındı.¹⁷⁷ Ayrıca, Türkiye ile Azerbaycan arasında enerji alanında ilişki daha önemli yer tutmaktadır. Petrol ve gaz taşıyan iki boru hattı Gürcistan vasıtasıyla Azerbaycan ve Türkiye’ni birleştiriyor. Böylelikle, Türkiye Hazar Denizi’nin hidrokarbon rezervlerinin Avrupa’ya iletilmesinde önemli rol oynuyor.

Azerbaycan-Türkiye ilişkileri askeri alanda da gelişmiş vaziyettedir. Dağlık Karabağ sorunu başladıktan sonra Türkiye Ermenistan ile olan sınırını kapattı, sorunla ilgili Azerbaycanı, onun toprak bütünlüğünü desteklediğini açıkca belirtti, Azerbaycan’ın askeri kapasitesinin güçlenmesine yardım etmeye başladı. Binlerce Azerbaycan subayı ve çavuşu Türkiye’de askeri eğitim görmektedir. NATO’ya üye olmakla Türkiye Azerbaycan’ın silahlı kuvvetlerinin gelişimine ve yüksek standartlara ulaşmasına yardım etmekte, böylelikle Azerbaycan’ın NATO ile ilişkileri için elverişli ortam yaratmaktadır.¹⁷⁸

Dağlık Karabağ sorununda arabuluculuk konusuna gelince, Türkiye AGİT Minsk Grubu yaratıldığı tarihten itibaren onun üyesidir, fakat Azerbaycan’la yakın ilişkileri soruna bakışında bitaraflılığını kuşku altına aldığı için hiç bir zaman eşbaşkan olmamıştır.

2010 yılında Türkiye resmileri, Azerbaycan’la ilişkileri seçerek 2009 Ekim’de Ermenistan’la resmi diplomatik ilişkilerin yaratılması ile ilgili imzalanmış protokolları Türkiye parlamentosundan geçirmedi ve sorun Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü çerçevesinde çözüme kavuşturulmadan Ermenistan’la ilişkilerini düzeltmeyeceğini ifade etti.¹⁷⁹

Nisan 2016’da Ermenistan ve Azerbaycan arasında patlak veren silahlı çatışmaya cevap olarak Türkiye hükümeti bir daha Azerbaycan’ı desteklediğini belirtti. Türkiye’nin Başbakanı Davutoğlu Türkiye’nin Ermenistan tecavüzüne ve işgaline karşı her zaman Azerbaycan’la omuz omuza olacağını söyledi. Aynı şekilde, Prezident Erdoğan Karabağ’ın bir gün yeniden haklı sahibinin, yani Azerbaycan’ın olacağını söyledi.

2011 yılından ve “Arap Baharı”ndan buyana Türkiye’nin dış politikası özellikle güney komşularına karşı daha agresif olmuştur. Türkiye’nin Dağlık Karabağ sorununa ilişkin çıkarları ve politikası halihazırda hem jeopolitik hem de dahili deyerler göz önünde bulundurularak şekillenmektedir. 2015 yılının Kasım ayında Suriye’de Rus savaş uçağının Türkiye tarafından düşürülmesinin Rus-Türk ilişkilerini kötüleştirmesi ve resmi Moskova ve Ankara arasında gerginliyi arttırması iki ülke arasında jeopolitik rekabeti canlandırmıştı. Bu rekabet yalnız Suriye’de değil, aynı zamanda Kafkasya’da ve Kara Deniz bölgesinde de güçlenmişti. Ayrıca, Kasım 2015’den itibaren, Türkiye Gürcistan’ın NATO’ya üye olmak iddialarını desteklediğini açıkca belirtmiş ve Ukrayna ile savunma ile ilgili anlaşmalar imzalamıştı. Son olaylarda Türkiye’nin Azerbaycan’ı yakından desteklemesi Rusya ile mevcut çatışma bağlamında da açıklanabilir. Çünki, Türkiye’nin tutumu Rusya’nın Azerbaycan’la ikili ilişkileri geliştirmek çabalarını önlemekten yanaydı.¹⁸⁰

Sonuç olarak söyleyebiliriz ki, Azerbaycan’la etnik ve dil açısından yakınlığı, karşılıklı ekonomik ve enerji çıkarlarına sahip olması ile yanı sıra, Rusya’nın Ermenistan’a askeri desteğinden dolayı kendisi için tehdit oluşturduğundan Dağlık Karabağ sorunununda Türkiye Azerbaycan’ın yanında yer almaktadır. ¹⁸¹

2.2.3. Ermenistan-Azerbaycan Çatışmasında İran Faktörü

İran’ın Ermenistan-Azerbaycan çatışmasında mevcut çıkarlarının bir çok boyutu vardır. Bunların ilki bölgenin tarihi ile ilgilidir. 19. yüzyılda Ruslar tarafından mağlub edilmezden önce, Farslar Güney Kafkasya’nın önemli hissesini yönetiyorlardı. Bu araziler sonra Gülistan ve Türkmençay anlaşmaları ile Rusların kontrolüne geçti, fakat bu tarihi toprakların kaybedilmesi İran için hala kanayan yara niteliğindedir.

İkincisi, jeopolitik boyuttur.¹⁸² İran, Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki çatışmasının kendi ulusal güvenliği için tehdit oluşturduğu fikrindedir. Bu yüzden Dağlık Karabağ sorununun şiddetlenmesinden yana değildir. Çünki, sorun İran’ın iki sınır komşusu arasında cereyan ediyor. Sınırına yakın arazilerde sıcak çatışmaların yaşandığı 1993 yılında İran bu bölgeden sığınmacıların akınına veya yabancı aktörlerin askeri müdahalesine maruz kalmak gibi endişelere kapılmıştı.¹⁸³ Diğer bir taraftan, sorunun çözümü Nahçivan (Mehri) koridorunun kaderini ve böylelikle, İran’ın Ermenistan’a kara yoluyla ulaşabilmesinin devam edip etmeyeceğini belirleyecektir. Bu yol İran ve Ermenistan arasında ekonomik faaliyetin hacmine göre önemlidir.

Diğer önemli boyut, etnik ve dini faktörlerin birleşimidir.¹⁸⁴ İran İslam Cumhuriyeti Azerbaycan’ın Müslüman olmasına, ortak tarihi ve kültürel geçmişe rağmen Dağlık Karabağ sorununda açık şekilde ifade etmese de Ermenistan’ı desteklemiştir. Bilindiği üzere, Kuzey-Batı İran’da Azerbaycan’a nispette iki katı Azeribaycanlı-neredeyse 30 milyon – yaşamaktadır. Dünyanın en önemli stratejistlerinden Zbigniew Brzezinski’nin tabirince, “eğer Azerbaycan siyasal ve ekonomik açıdan istikrarı yakalayabilirse İran Azerbaycanlıları, daha fazla büyük bir Azerbaycan düşüncesine bağlanacaklardır”. Bunun karşısını alabilmek için İran, doğal olarak, Müslüman bir devletin – Azerbaycan’ın – zayıf kalmasını tercih etmiştir.¹⁸⁵

Dolayısıyla, İran sorundaki tutumu ile ilgili karışık mesajlar vermeye de devam ediyor. Bir taraftan İran’ın Ermenistan’la yakın ilişkileri var ve çoktaraflı işbirliğini sürdürüyor. Diğer taraftan, İran Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a ait olduğunu savunan ve sorunun barışçıl çözümü için yardım etmeye hazır olduğunu ifade eden açıklamalarda bulunuyor.¹⁸⁶

Nihayet, bölgesel rekabet meselenin diğer boyutudur. Önemli bölgesel güçler olan Rusya ve Türkiye soruna müdahil olurken İran’ı uzak tutmaya çalışıyorlar. Nitekim, İran yılların izolyasyonundan kurtularak Türkiye ve Rusya ile birlikte bölgede üçüncü güç olmaya çalışıyor.¹⁸⁷ İran’ın üzerindeki yaptırımların kaldırılmasından sonra onun Güney Kafkasya bölgesine ilgisini arttıran bir çok sebepleri vardır. Avrupa, Rusya doğal gazına olan bağımlılıktan kurtulmaya çalışıyor ve İran Avrupa pazarlarını elde etmek şansı kazanmak istiyor. Fakat, bunun için ilk önce Güney Kafkasya bölgesinde söz sahibi olmalıdır. Stratfor’a göre sanksiyalardan sonra İran Dağlık Karabağ sorununda daha fazla ilgili olacaktır. 22 Ocak 2016 tarihinde İran Dış İşleri sorunda arabuluculuk yapmayı önerdi. Çünki, İran bölgede siyasi açıdan daha aktif olarsa ve her bir Güney Kafkasya ülkesi ile ticaretini artırarsa kendi hefeflerine yaklaşmış olacaktır.¹⁸⁸

Nisan 2016’da yaşanan Ermenistan-Azerbaycan çatışması zamanı İran, Dışişleri Bakanlığı vasıtasıyla ilk olarak tarafları ateşkese davet etmiştir. Sonrasında ise, İran Savunma Bakanı hem Azerbaycan, hem de Ermenistanlı meslektaşlarını arayarak sorunun çözümünde yardım ve destek teklifinde bulunmuştur. İran’ın Karabağ sorunundaki müzakere surecine müdahil olma isteği 5 Nisan’da İran’da yapılan İran-Türkiye-Azerbaycan üçlü toplantısında dışişleri bakanı Zarif tarafından tekrar dile getirilmiştir.¹⁸⁹ Fakat, bu konuda İran, Rusya tarafından sınırlamalara maruz kalıyor. Çünki, daha önce de anlatıldığı üzere, Rusya, Dağlık Karabağ sorununda tek başına söz sahibi olmak istiyor.¹⁹⁰