17
Nisan, 1939, no.15, s.231-232).
«Dədə Qorqud hekayələri»nin son otuz ildə Türkiyə mədə-
niyyətində doğurduğu əks-sədanı təhlil etmək bir tədqiqatın möv-
zusu ola bilər. «Dədə Qorqud hekayələri» orta məktəblərin anto-
logiyalarına daxil olmuşdur. «Dəli Domrul»un gözəl hekayəsi hər
halda yeni yazı qrafikasına keçid dövründən sonrakı latın hərfli
ilk antologiyada yayınlanmışdı: Seçme Yazılar (1928).
Nihad Sami Banarlının yayınladığı türk ədəbiyyatının
dəyərli ensiklopedik əsərində (Resimli Türk Edebiyatı Tarihi)
«Dədə Qorqud hekayələri» çox gözəl təhlil edilmiş və «türk xalq
dastançılığının əvəzsiz məhsulu» və «bütün türk ədəbiyyatının
ən gözəl dastan nümunələri» deyə təqdim edilmiş, dil, xüsusi
vəzn, hekayənin ilhamı, duyğuların əsaləti, təbii eşqi, qadının
dəyəri və qəhrəmanlıq idealı olaraq təqdim edilmişdir.
Çox güman ki, «Dədə Qorqud hekayələri»nin yüksək şeir,
sosial və siyasi tərbiyəsindəki tonu, türk milliyətçiliyinin nəzə-
riyyəçisi Ziya Gökalpa (1875-1924) təsir etmişdir. O, müxtəlif
əsərlərində «Dədə Qorqud hekayələri»ndən bəhs etmiş, xüsusilə
«Türk Medeniyeti Tarihi» (İstanbul, 1341 (1925/1926) əsərində
oğuz türklərinin adətləri, anlayışları, dövlət quruluşlarını aydın-
latdığını bildirmişdir. Eyni zamanda Dədə Qorqudu zəif «tədqi-
qatçı» olmaqla yanaşı, bu hekayələrin yazıçısı kimi tərifləyir, hal-
buki bunlar (tamamilə qəbul edilməsə belə) bütünlüklə xalqın
məhsulu ola bilər (s.235). Başqa bir kitabında da (Türkçülüğün
Esasları, Ankara, 1339 (1923/1924) «Dədə Qorqud kitabı»nı saf
bir türkcə nümunəsi kimi göstərmiş və «bu kitab oğuz dilində bir
türk «İliadası»dır» deyə əlavə etmişdir (s.117). Bu kitabın düzgün
bir imla ilə (o zamanlar hələ ərəb hərflərindən istifadə olunmurdu.
Latın əlifbası 1928-ci ildə qəbul edildi) mətnin orijinalına toxun-
madan nəşr edilməsinin faydalı olacağını düşünmüşdür. Ziya Gö-
kalp «Altın Işık» adı altında topladığı şeirlərində (İstanbul, 1924)
mətni qaynaq kimi göstərərək Dəli Domrul hekayəsini misralarla
anlatmış, daha sonra mənbəyini göstərməyərək Təpəgözü öldürən
18
qəhrəmanın hekayəsini «Arslan Basat» başlığı altında nəql etmiş,
Buğac xan və Qanturalıya aid olan «Dədə Qorqud»dakı digər
hekayələri də ona həsr etmişdi. Ziya Gökalpın Diyarbəkirdə ana-
dan olduğunu xatırlamaqda fayda var. Bura XV əsrin ortalarında
türkmən yurdu olub «Kitabi-Dədə Qorqud»un qələmə alındığı
yerlərdən biri də ola bilər. Ziya Gökalp Diyarbəkirdə xalq ənənə-
lərinə söykənmişdi. Heç şübhə yoxdur ki, mətn ilə maraqlanması
1916-cı ildə Kilisli Rüfət nəşri ilə başlamışdı.
Fuad Köprülü bir ədəbiyyat tənqitçisi və tarixçisi olaraq or-
taya çıxmazdan əvvəl şeirlə maraqlanmış və gənclik şeirlərində
(1916-1918) «Dədə Qorqud» hekayələrindəki motivlərdən isti-
fadə etmişdi. Şeirlərinin arasından tapdıqlarım: «Dəli Ozan»
(«Dədə Qorqud»dakı III hekayə ilə müqayisə edin), «Akpınar
perileri» (ətraflı məlumat üçün bax: VIII hekayə), «Akıncı Tür-
küleri»ndə aşağıdakı misralar vardır:
Haydı, əski ozan, al sazı ələ,
Düşmənlər içinə düşsün vəlvələ.
İndiyə qədər başqaları tərəfindən tədqiqatların xülasəsi şək-
lində olan bu araşdırmam
1
yeni mövzular ortaya qoyur və Drez-
dendəkindən sonra «Dədə Qorqud hekayələri»nin ikinci bir nüs-
xəsini tanıtdırır. Bu yeni nüsxə həm türkologiya, həm də müqa-
yisəli ədəbiyyatlar sahəsində yeni araşdırmaların aparılmasına
yol açacaqdır. «Dədə Qorqud kitabı» tərcüməm tənqid oluna bi-
lər, lakin tam olduğu üçün Vatikan nüsxəsindəki ilk altı hekayə-
ni tərcümə etdikdən sonra digər bölümdə də Drezden nüsxəsində
olub Vatikan nüsxəsində olmayan altı hekayəni tərcümə etdim.
Vatikan nüsxəsinın tərcüməsini ayrı göstərməyimin səbəbi
yalnız daha doğru olduğu üçün deyil, eyni zamanda son bölüm-
də verdiyim faksimiledə də mətnin daha faydalı olmasını təmin
etməkdir. Bunun qüsurlarının qarşısını almaq üçün Vatikan mət-
1
Əvvəllər «Un nuovo manoscritto del Kitâb-ı Dede Qorqut» (Rivista
degli Studi Orientali, XXV, 1950, s.34-43) adlı məqaləmdə bu mövzuya to-
xunmuşdum.
19
ninin tərcüməsinə qeyd şəklində Drezden nüsxəsindəki əhəmiy-
yətli dəyişiklikləri göstərdim. Drezden nüsxəsindəki nömrələmə
sırasına görə qoydum, çünki bu mətn digər tədqiqatların da
mövzusu olmuşdur.
Bir çox şübhələrimi aradan qaldıran və faydalı yollar göstə-
rən türk tədqiqatçıları R.Arat, Ə.Cəfəroğlu, P.N.Boratav, Ə.İnan,
O.Ş.Gökyay, səbrlə türkcə kitabları yollayaraq yardım edən pro-
fessor G.Garinoya və xüsusilə bu kitabı «Study and Testy» seri-
yasına daxil edən «Biblioteca Vaticana»ya təşəkkür edirəm. Bu
tədqiqatıma əvvəldə düşündüyüm kimi sadəcə bir faksimile, gi-
riş qeydləri və «Dədə Qorqud hekayələri»nin xülasəsini vermək-
lə yetinmədimsə, bunu Vatikan prefettosu
1
möhtərəm Piter An-
selmo Mariya Albaredaya borcluyam, yardım etdiyinə görə ona
təşəkkür edirəm. Bu çox məşhur tarix və dillə bağlı sənədlərin
aşkarlanması və yayılması üçün Vatikan nüsxəsinın hamısı ilə
altı Drezden hekayəsini tərcümə etdiyim zaman bir çox məqam-
lar anlaşılmaz olduğu üçün onları müqayisə etdim.
İndiyə qədər məlum olan Drezden (Berlin) və
Vatikan əlyazmaları: məzmunu, nəşri və tərcümələri
Drezden əlyazmasını H.O.Fleyşer aşağıdakı kimi vəsf edir:
«Cod. turc. foll. 1524 min, char. neschi scriptus, «Kithabi-Dede
Korkut» turcica orientali antiquori illa seu oghuzica dialecta
conscriptus. Est narratio de motibus intestinis inter tribus Itsch-
Oghuzorum et Täsch-Oghuzorum versus aetatem Muhammedis
ortis. Nomen libri inde petitum est quod in tota narratione
magnae partes sunt Qorqudi cuiusdam qui vir pius et sapiens
magnaque apud Oghuzos contribulos auctoritatis fuisse dicitur»
(Catalogus codicum man. Orientalium Bibliothecae Regiae
Dresdensis. Dresden, 1831, n. 86).
Tarixi olmayan bu əlyazmanın təxmini dövrü haqqında
1
Prefect – Qədim Romada rəsmi dövlət qulluqçusu.
Dostları ilə paylaş: |