Türk xalqları tarixi kafedrası 25 Azərbaycanda
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 211 Tünzalə ÜZEYİROVA Bakı Dövlət Universiteti, Tarix fakültəsi, III kurs tələbəsi E-mail: meherrem.uzeyirov@mail.ru XAKASLAR VƏ ONLARIN TƏDQİQİNƏ BAXIŞ Elmi rəhbər: Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Rövşən HƏTƏMOV Bakı Dövlət Universitetinin dosenti Açar sözlər: Sibir, xakaslar, N.Y.Biçurin, türk xalqları, şamanizm Sibirin türk xalqlarının qədim və orta əsrlər tarixinə aid türk dilində yazılı mənbələrin yoxluğu, həmçinin qonşu xalqların mən- bələrində məlumatların azlığı onların tarixinin araşdırılmasında çə- tinliklər yaradır. Məlumdur ki, Sibir Asiyanın nəhəng bir hissəsinin türkcə ümumi coğrafi adıdır. Sibir toponimi bir baxışa görə mon- qolcada “bataqlıq yerdə sıx kolluq, balta girməmiş sıx orman” mə- nasındakı ifadədən götürülüb. Digər bir fərziyyəyə əsasən bu topo- nim “Sabir” adlı türk tayfasının adı ilə əlaqələndirilir. Ərəb mənbə- lərində bu ərazinin adı “Sibir” və ya “İbir”, Çin mənbələrində “Si- bi-rh” və “Bissibur” kimi qeyd edilmişdir. Avrasiya materikində qədim dövrlərdən mövcud olan türk xalqlarından biri də xakaslardır. Xakasların folkloru, mərasimləri haqqında Azərbaycan dilində müəyyən tədqiqat əsərləri yazılsa da onların tarixinə aid yalnız ayrı-ayrı ədəbiyyatlarda səthi məlumat- lara rast gəlmək mümkündür. H.Həvilov “Dünya xalqlarının etno- qrafiyası” adlı tədqiqat əsərində Sibirdə yaşayan digər xalqlarla ya- naşı xakasların da etnoqrafiyası haqqında qısa məlumatlar vermiş- dir. Sibirin türk xalqlarının tarixi, mədəniyyəti haqqında daha ətraflı məlumatları Ə.Muxtarova “Türk xalqlarının tarixi” dərsliyində şərh etmişdir. Hazırda sayı 71 min nəfər olan xakaslar Rusiya Federasi- yasının Krasnoyarsk əyalətinin Xakas Muxtar vilayətində məskun- laşmışlar [2, s.398]. Rus mənbələrində adlarına XVIII əsrdən sonra rast gəlinən xakasların qədim tarixi haqqında yazılı mənbələr aşkar Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 212 olunmamışdır. Əvvələr Ağban (Abakan) və ya Minsuğ (Minusinsk) tatarları adlandırılan xakaslar XX əsrin əvvəllərindən yerli ziyalıla- rın təklifi ilə Çin mənbələrində adı çəkilən Xakas dövlətinin şərəfi- nə bu cür adlandırılmışlar. “Xakas” etnoniminin əvvəllər məlum olub olmaması haqqında bir - birinə zidd fikirlər mövcuddur. Tan dövrü Çin salnamələrində təsadüf olunan “kırkız” etnonimini tanın- mış rus çinşünası N.Y.Biçurin “xakas” kimi vermişdir [3, s.30]. Al- man çinşünası V.Şott bu tərcümənin yanlış olduğunu bildirmiş və N.Biçurinin “xakas” kimi verdiyi etnonimin “kırkız” sözünün təhrif olunmuş forması olduğunu göstərmişdir. “Xakas” sözünün yanlış oxu nəticəsində yarandığını V.V.Bartold da təsdiq edir. S.Y.Yaxon- tov bu fikri daha da açaraq göstərir ki, çin mənbələrində rast gəli- nən və Yenisey qırğızları mənasında işlədilən “xyaqaslar” sözünün ilkin formasının “xakas” sözü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Belə mə- lum olur ki, N.Biçurin yanlış oxu nəticəsində yeni söz, yəni “xakas” etnonimini yaratmışdır. L.R.Kızlasov qədim zamanlarda Minsuğ çökəkliyində, Yenisey ərazisində xakasların yaşadığı fikrinə şərik çıxsa da bəzi tədqiqatçılar, o cümlədən Y.S.Xudyakov, S.M.Vayn- şteyn bu fərziyyənin yanlış olduğunu söyləyirlər. Xakasiya ərazisindəki mağara tipli yaşayış yerlərinin 40 min il tarixi olduğunu söyləyən tədqiqatçılar daş dövründən və tunc dövründən başlayaraq buradakı mədəniyyətin izlərini Afanasyev (m.ö.III – II əsrlər), Andronov (m.ö. II minilliyin ortaları ), Qarasu (m.ö.XIII-VIII əsrlər), Taqar (m.ö.VII-II əsrlər) və Taştık (m.ö. I əsr – m.s.V əsr) dövrlərinə bölürlər. Şamanist türklərin bu yerlərin qədim sakinləri olmasını sübut edən qayaüstü rəsmlər, məzarlar və s. tədqiqatçıların diqqətindən yayınmamışdır. Bunlardan biri də iki min il əvvələ aid edilən Duz gölü yaxınlığındakı qayada çəkilmiş qavallı şaman rəsmidir. Rəsmdə üç dünyanı əks etdirən əlində dün- gür (dəf) tutan şaman təsvir edilmişdir. Şifahi xalq ədəbiyyatında bu yerlərin qədim sakinləri haqqında verilən maraqlı məlumatlar- dan nümunələr gətirən xakas arxeoloqu L.Kızlasov m.ö.IV – III əsrlərə aid bir mətnə görə, şimal torpaqlarında həmişə atlı adamla- rın yaşadıqlarını yazır. Başqa bir rəvayətə görə, “oradakı batırların bədəni insan bədəni, ayaqları isə uzun tüklə örtülmüş at ayaqları Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 213 imiş .Onlar Dinlinlər ölkəsinin sakinləri idilər. Onlar özlərini qam- çılayır və vəhşi qazlar kimi, “qa, qa, qa” deyə qışqıra – qışqıra uc- suz – bucaqsız çöllərdə çapırlarmış”. L.Kızlasovun istinad etdiyi başqa bir mənbədə deyilir: “Dinlin ölkəsi var. Oradakı adamların ayaqlarından dizdən aşağı tük bitib, (onların) at dırnaqları var, (on- lar) gəzməyi sevirlər”. O, dinlinlərin türk dilli olması əleyhinə çıxsa da ilk təkəri, ilk əl dəyirmanlarını onların yaratdığını söyləməklə dediyinin əksini sübut etmiş olur.L.Kızlasova görə 682-ci ildə yaranan Şərqi Türk xaqanlığı ərazisində yaşayan xakaslar avropoid tipli olublar. Xakas adı altında xaas (kaçinlər), sağay, beltir, koybal, kızıl kimi tayfalar birləşirlər. Bu tayfaların özləri də kiçik boylardan iba- rətdirlər.Məsələn, sağaylar - sağay, turan, sarıq, kırqıs, pürüt kimi boylara bölünürlər. XVIII əsrin əvvəllərinə qədər Kızılyar (Krasno- yarsk) yaxınlığındakı rayonlarda məskunlaşmış xaasların xakasların etnogenezində rolu böyükdür. Xakasların əsas hissəsini təşkil edən sağaylar XVII əsrdə Tom və İyus çaylarının yuxarı axarlarında Ye- nisey qırğızları ilə yanaşı yaşayırdılar. V.Vaynşteynə görə, XVII əsrdə koyballar samodiketdilli matorların bir soyu idilər. Onlar XVII yüzilliyin ortalarından öz sərkədələri Koybalın adı ilə adla- nırlar. Sonralar Kızılyar qəzasına köçməklə ketdilli və türkdilli qruplarla birləşərək tədricən türk dilini qəbul etdilər. XIX əsrin ilk yarısında xakas türkcəsini daha ətraflı öyrənən filoloq və etnoqraf M.A.Kastren Sibir ərazisində olarkən xakasların folkloruna aid qiymətli məlumatlar əldə etmişdir.O, kızıl, sağay və beltirlərin adət-ənənələri, dini inancları ilə bağlı maraqlı faktlar üzə çıxarmışdır. XIX əsrin II yarısında V.Radlov və N.F.Katanov araş- dırmaları ilə xakas türkcəsinin, xakas dialektologiyasının tədqiqin- də yeni bir dövr başlatmışlar. V.Radlov əsərlərində Abakan ərazi- sində yaşayan xakaslardan “Abakan tatarları” deyə bəhs etmişdir. V.Radlova görə Abakan tatarları istər kökən, istər dil, istərsə də ya- şayış tərzi baxımından fərqli olan boyların uzun müddət birlikdə yaşaması nəticəsində yaxınlaşmasından yaranmışdır [4, s.112]. Sa- ğay tayfasından olan tanınmış xakas şərqşünası, müqayisəli dilçilik doktoru N.F.Katanov bu barədə belə yazırdı: “Atam Sağay tayfa- Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|