Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
d ə bəzi xalqların etnoqrafik, folklor materiallarında yalnız q ədim türk nümunələrinin deyil, eyni zamanda tarixi proseslər n əticəsində digər xalqların mərasimlərindən, mənəvi m ədəniyyətindən alınma nümunələrin də üzə çıxarılmasına köm ək edir, hər hansı bir mərasimin, ayinin, adətin mənşəyini aydınlaşdırır, başqa xalqların adət-ənənəsində, mərasimlərində, ağız ədəbiyyatında qədim türklərdən alınanların necə, hansı yollarla keçdiyini izah etm əyə imkan verir. M əlumdur ki, dinlərin təsiri xalqın həyatının bütün sah ələrində - dilində, yaşayış tərzində, geyimində, etik normalarında, milli mətbəxində… özünü göstərir. Lakin bu t əsirin mərasimlərdə əksi daha qabarıqdır. Deyilənlər, əsasən, eyni dinə qulluq edən xalqların mərasimlərinə aiddir, y əni hansı etnik, dil qrupuna daxil olmasından asılı olmayaraq eyni din ə tapınan xalqların mərasimlərində ümumi c əhətləri çoxdur. Belə ki, müsəlman tacik, ərəb, fars, müs əlman türk... xalqlarının kəbin, dəfn mərasimləri, bəzi f ərqləri istisna etməklə, bir qayda olaraq, “Quran-i Kərim”ə, şəriət qanunlarına əsaslanır. Ayrı-ayrı kökə, dil qrupuna daxil o lan bu xalqları mərasimlərin, dini bayramların keçirilm əsində aparıcı rol oynayan İslam dini birləşdirir. Lakin müxt əlif dinlərə qulluq edən, eyni kökə bağlı olub, eyni dil qrupunda birl əşən xalqların (burada türklərin) m ərasimlərindəki, bu mərasimlərlə bağlı mənəvi mədəniyyət nümun ələrindəki oxşarlığı, yaxınlığı, eyni zamanda da, fərqli c əhətləri araşdırıb üzə çıxartmaq daha mühüm əhəmiyyət k əsb edir. Bu baxımdan Azərbaycan, tıva, xakas, qaqauz, el əcə də digər türklərin mərasimlərinin (bu monoqrafiyada mövsüm m ərasimlərinin) müqayisəli öyrənilməsi XXI əsr Az ərbaycan etnoqrafiya elminin əsas vəzifələrindəndir. 42 T ədqiqatlar göstərir ki, müxtəlif dinlərə qulluq edən, bu gün bir-birind ən uzaq məsafələrdə yaşayan türklərin, el əcə də digər xalqların mərasimlərində, mənəvi mədəniyyət nümun ələrində oxşar, eyni cəhətlər çoxdur. Hələ XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq tədqiqatçıları bu cür oxşar, eyni c əhərlər, onların yaranma səbəbləri maraqlandırmış, bunun n əticəsində də Mifoloji məktəb, Meteorik nəzəriyyə, İqtibas n əzəriyyəsi, Antropoloji məktəb, Fin məktəbi, Etnoqrafik m əktəb... yaranmışdır. Eyni, oxşar nümunələrin yaranmasını h ər məktəb, hər nəzəriyyə ayrı-ayrılıqda ərazi yaxınlığı, etnik qohumluq, dini eynilik, tarixi-m ədəni əlaqələr, eyni ictimai-si yasi quruluş, ticarət əlaqələri... ilə izah edir. Bu n əticələrin hər birinin geniş izaha ehtiyacı olsa da, monoqrafiyanın əsas tədqiqat obyekti etnik qohumluq əlaqələri olduğundan tədqiqatlar bu istiqamətə yönəlmişdir. Biz müs əlman Azərbaycan türklərinin mərasimlərilə ayrı- ayrı dinlərə qulluq edən türklərin mərasimlərini, ənənələrini müqayis əli şəkildə araşdırmağa çalışmışıq. M ərasimlərin müqayisəli öyrənilməsi monoteist və dig ər dinlərə qədərki, yəni Azərbaycanda, Orta Asiyada, Türkiy ə ərazisində İslama, Tıvada lamaizmə, indiki Qaqauz Yerind ə, Xakasiyada, Saxada... xristianlığa qədərki dini, ad ət-ənənələri, sonradan qəbul olunmuş dinlərin təsirilə onlarda baş vermiş dəyişiklikləri ardıcıllıqla izləməyə, eləcə d ə dinindən, yaşadığı ərazinin yaxınlığından, uzaqlığından asılı olmayaraq türk xalqları arasında mənəvi əlaqələri bərpa etm əyə, bu əlaqələrin köklərini tapıb üzə çıxartmağa, tədqiq olunan türk xalqlarının mərasimlərindəki etnik qohumluq əlaqələrinin izlərini aşkar etməyə, monoteist dinlərin t əsirindən əvvəlki panteist etiqadların, özəlliklə də din olub- 43 olmaması barədə müxtəlif mübahisələr yaranan şamanizmin türkl ərin həyatındakı mövqeyini araşdırmağa imkan verir. Bununla da monoqrafiyada bu xalqları bir-birinə tanıtmaq, t ədqiqatçıların diqqətini bir daha türklərin hərtərəfli, yeni baxışla, dərindən öyrənilməsinə yönəltmək məqsədi güdülmüşdür. Özünü, mədəniyyətini, dilini kənar təsirlərdən daha yaxşı qoruyub saxlayan azsaylı türk boylarının öyr ənilməsi Azərbaycan türklərinin də tarixinin, m ədəniyyətinin düzgün araşdırılmasına təkan verir, bir sıra mübahis əli məsələləri həll edir, qaranlıq mətləbləri aydın- laşdırmağa şərait yaradır. Türk xalqlarının yalnız din prizmasından yanaşılaraq araşdırılması, ümumiləşdirilməsi onları bir-birindən süni sur ətdə ayırmağa gətirib çıxardır, bəzən də yad mövqelərdə durmaq m əcburiyyətində qoyur. Bir sıra elmi əsərlərdə müs əlman türklər ayrı, xristian türklər ayrı, şamanist türklər ayrı araşdırılır, müqayisəli tədqiqatlar səthi aparılır. Buradan da bir sıra siyasi maraqlar meydana çıxır. Bu cür parçalamaların nəticəsində son iki-üç il ərzində etnik qohumluq əlaqələri yavaş-yavaş silinir, zaman keçdikcə türk xalqları arasında nəzərə çarpacaq fərqlər yaranmağa başlayır. H ələ Çar Rusiyası dövründə, XVIII-XIX əsrlərdən başlayaraq bir sıra türk, yabançı tədqiqatçılar bu sahədə g ərgin əmək sərf etmiş, günümüzün etnoqrafiya elmi üçün d əyərli materiallar miras qoymuşlar. Bunlardan Fridrix Vilhelm Radlofu (1837-1918) [184], M əhəmməd-Hənəfiyyə (Çokan) V əlixanovu (1835-1865) [131, 132], Vasili Verbitskini (1827-1890) [133], Nikolay Katanovu (1862- 1922) [154] v ə başqalarını misal göstərmək olar. 44 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|