Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri

olur: t
əzə  Ay (“Ay  naazı”), dolu Ay (“Ay  tolızı”), köhnə  Ay 
(“Ay irqizi”), bir d
ə bu ayların arası (“Ay arazı”). Ay hər yeddi 
günd
ən  bir  şəklini dəyişir.  Ona  görə  də  7 günü bir həftə 
(“nidil
ə”)  saymaq  lazımdır.  7  günün  altısını  işləyək, yeddinci 
gün istirah
ət  günü  olsun.  İstirahət günü  də  qoy  qırmızı 
(“
pozırax”)  adlansın.  Bazar  günü  bayram  (“ülükün”) olsun. 
Bayrama (ulu gün
ə  –  G.Y.) qədərki günlərə  də  ad vermək 
lazımdır.  Həftənin ilk günü “pazut”, yəni çətin  gün  adlansın. 
Bu gün heyvanları axtalamaq, adak etmək olmaz, mal-qaraya, 
t
əsərrüfata xətər gələr.  İkinci  gün  “tööy kün”,  oxşar  gün 
adlansın.  Bu  gün  hər  şey  eləmək olar. Üçüncü gün “sarsıx 
kün”, y
əni tək gün adlansın. Bu gün də, həftənin ilk günü kimi, 
o q
ədər də yaxşı gün deyil (“ırıs çox kün”). Həmin gün səfərə 
çıxmaq,  əkmək, biçmək olmaz. Dördüncü gün “tört  xondıx”, 
dörd gec
ələmə,  beşinci  gün  beş  gecələmə,  altıncı  gün  isə 
“çiçime” olsun. Xan da, b
əylər də bu bölgünü bəyənirlər [198, 
s.51].  
Tıva  türklərinin  zamanı  bölmə  prinsipi  doqquzluğa 
da
yanır.  Qış  qış  gün dönümündən  –  22 dekabrdan  başlayır. 
Böyük Çill
ə girəndən günlər uzanır. 9 soyuq qış doqquzgünü 
şaxtanın “doğulduğu”, “öldüyü” vaxtdır, martın 14-nə qədər 
davam edir. Yaz vaxtı yarpaqların böyüməsi, ququ quşunun 
ötm
əsi ilə xarakterizə edilir (14 martla 22 iyun arası). Payız 
is
ə  sarı  yarpaqların,  «qocaların  Günəşinin»  zamanı  sayılır 
(15  sentyabrla  22  dekabr  arası).  Bu  payız  siklinin  ən son 
doqquz  günlüyü  20  noyabrla  23  dekabr  arasına  düşür, 
“
qarılar  Günəşi”  adlanır.  Təsadüfi  deyil  ki,  noyabr  ayına 
“
qarılar  ayı”  (“xurtuyax  ayı”) da deyirdilər [198, s.52]. Bu 
aylar insan ömrünü 
əks  etdirir:  doğuş,  böyümə, yetkinlik, 
yaşlılıq,  ölüm.  Azərbaycan türkcəsində  işlədilən,  “ömrün 
51 
 

---

bahar  çağı”,  “yaşının  oğlan  çağı”,  “ömrün  payızı”, 
“h
əyatının  çiçəklənən dövrü”… kimi ifadələrin də  təsadüfi 
olmadığını görürük. İlin başında canlanan təbiət, Günəş ilin 
sonunda qocalır, ölür. Türk dillərindəki “baş”, “pas” kəlməsi 
d
ə başlanğıcla sonu bildirir: il başı (“çıl bajı”), “su başı” (“su 
bajı”), “dağ başı” (“kır bajı”), “üç günün başında” (“üç kün 
bajında”),  “yol  başı”  (“yol  bajı”)…  “Hələ  yolun 
başındayam”, yəni hələ  yola təzə  çıxmışam.  “Yolu  başa 
vurdu”,  “m
ənzil  başına  yetişdi”, yəni  varacağı  yerə  yetişdi. 
Burada  “
baş”  həm  əvvəli, həm də  sonu  bildirir.  Tıva 
türkc
əsindən götürdüyümüz ifadələrin Azərbaycan 
türkc
əsindəki  qarşılıqları  bir  daha  ümumi    türk  kökündən 
x
əbər verir. 
Bel
əliklə, cənubi Sibirdə  yaşayan  xakaslarla  tıva 
türkl
ərinin  zamanı,  vaxtı  bölmə  anlayışlarında  nə  qədər 
f
ərqli cəhətlər  olsa  da,  onların  hər birində  insan həyatı  ilə 
zamanın  uyğunlaşdırıldığını,  vaxtın,  ayın,  günün  insana 
xidm
ət üçün bölündüyünü görürük. Türklərin bütün həyat 
t
ərzi, təsərrüfatı  da  bu  zaman  bölgüsünə  bağlı  idi.  “Cənubi 
Sibir türkl
ərinin  ənənəvi  dünyagörüşü”  kitabının  müəllifləri 
q
ədim türklərdə  zaman, məkan    anlayışının  daha  güclü 
olduğunu,  inkişaf  etdiyini  söyləyərkən, bu gün burada 
yaşayan  türklər tərəfindən  unudulduğunu, qoruna 
bilinm
ədiklərini də təəssüflə qeyd edirlər [198, s.55]. 
Q
ədim türklərin günü bölmələri də  maraq  doğurur. 
Q
ərbi  tıvalarda  yay  işıq  günü  on  saata  bölünürdü.  O,  dan 
ağaranda  (“tan azar”)  başlayırdı.  İlk  oyananlar  qadınlar 
olurdu. Gün işığı bacadan saat əqrəbi kimi öqdəki (çadırdakı 
–  G.Y.) 
əşyaların  üstünə  düşür,  günün  müəyyən  saatlarına 
uyğun yerini dəyişirdi. Tıvalar öqdəki əşyaları dairəvi olaraq 
52 
 

---

şüanın hərəkət istiqamətinə uyğun elə düzürdülər ki, şüanın 
bu, ya dig
ər  əşyanın  üzərində  durması  ilə  günün  vaxtını 
mü
əyyənləşdirə  bilsinlər. Təsadüfi deyil ki, çobanlar da 
vaxtı  müəyyənləşdirmək üçün yerdə  çubuqla  öqün  planını 
cızır, əşyaları “yerləşdirir”, sonra da çubuğu ortaya basdırır, 
çubuğun kölgəsinin hansı əşyanın üzərinə düşməsinə uyğun 
olara
q  vaxtı  müəyyənləşdirirdilər. Günəş  bacanı  işıqlan-
dıranda,  qadınlar  sağıma  başlayırdılar.  “Xün  tük  ortuzı 
turdı”, yəni günün birinci yarısı oldu (“Gün günorta oldu”). 
“
Xün  töjek  ortuzında  turdı”, yəni Gün (Günəş)  döşəyin 
ortasında  durdu,  nahar  vaxtıdır.  Bu vaxt çobanlar otlaqdan 
sürül
əri gətirirdilər. Qab-qacaq rəflərinə, yəni  taxçalara  şüa 
düşəndə,  «xün  elqirqe turdı»,  yəni  Gün  batmağa  yaxınlaşır. 
Bu vaxt q
adınlar  axşam  sağımına  başlayırdılar.  Günün 
şüalarının  öqün  girişindən  sağ  tərəfdəki  damına  düşməsi 
Gün
əşin batmasından, günün bitməsindən xəbər verirdi [198, 
s.63-64]. 
Şər  qarışan  vaxt  heç  kəs  yatmazdı.  İnama  görə, məhz 
günün  bu  vaxtı  Erlikin  dünyasından  gələn  şər qüvvələr 
f
əallaşırlar.  Onlar  yuxu  zamanı  bədəndən  ayrılan  kutu 
oğurlaya,  ona  xətər yetirə  bilərdilər [198, s.98]. 
Az
ərbaycanda  da  yaşlı  nəslin nümayəndələri həmişə  “şər 
vaxtı yatmaq olmaz” deyir, uşaqların “niyə?” sualına “olmaz 
dey
əndə, deməli olmaz” deyə cavab verirlər… 
Tıvaların  həyatı  bir  sıra  mövsüm  mərasimləri ilə 
z
əngindir. Bunlara “Naadım”ı  (heyvandarlarən  bayramı), 
“Oytulaş”ı  (gənclərin  əylənməsi), “Dük toyu”nu (yun 
bayramı),  “Tsamla  Maydır”ı,  “Şaqaa”nı,  əkinçiliklə  bağlı 
m
ərasimləri, müxtəlif kultlara qurbanlar kəsilməsi kimi 
ayinl
əri daxil etmək  olar.  Tıva  tədqiqatçısı  M.Monquş  bu 
53 
 

---