Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
dağlara alqış bayramında noyona piyalə verilərkən də oxunur [165, s.38-39]. “Tayqa” türk sözü Sibir türkl əri arasında geniş yayılmışdır. Bu da təbii şəraitlə bağlıdır. Altay türkləri qayalıqlarla, sıx, qara şam meşələri ilə örtülü dağlara “tayqa” deyirl ər. Ruslar bu sözü altaylılardan götürmüşlər. “Tayqa” dey ərkən, Tomsk, Kuznetsk, eləcə də Yeniseydəki qara şam ağacları ilə örtülmüş dağlar nəzərdə tutulur. V.Radlova gör ə, “Altay” sözünün mənasını bir çoxları “Ala tau” (“Ala qağ”), “Altın-tau” (“Altın dağ”) kimi izah etsələr d ə, bu sözün əsl mənası “al-tayqa”, yəni əzəmətli, daşlı- qayalı, qara dağlar deməkdir [184, s.43]. Mövsüm m ərasimlərindən olan dağlara alqış m ərasiminin köklərini L.P.Potapov şamanizmdən də əvvəlki dövrl ə bağlasa da, bu inamın izlərini şamanizmdə də görürük. Onun fikrin ə görə, tayqa dağları tıvaların yaşlı qohumları sayılırdı [181, s.358]. Burada yazıçı Anarın “D ədə Qorqud” əsərindəki bir epizodu yada salmaq yerinə düşərdi. Qazılıq dağının ətəklərindəki çöldə görüşən Turalla Günelin (h ər iki obraz “Kitabi Dədə Qorqud” boylarında yoxdur. Yazıçı Anar bir sıra hadisə, obraz kimi, öz övladlarının adlarını da əsərə daxil etmişdir. – G.Y.) dialoquna diq ət yetirək: “ - Salam, Günel, - dey ə o (Tural – G.Y.) qıza bir dəstə lal ə uzatdı. Günel cavabında: N ə gözəl lalələrdir! – dedi. Tural dill əndi: Qazılıq dağının şimal yamacında onlardan çoxdur. Bir ora bax, dağ qıpqırmızıdır. 72 Günel dönüb baxdı, lakin üzünü dağa çevirərkən elə yaşmaqlandı ki, təkcə gözləri göründü. Tural soruşdu: Günel, niy ə dağa baxanda, həmişə yaşmaqlanırsan (maraqlıdır ki, nə əcəb Oğuz elində böyüyüb boya-başa çatan Turalın bu inamdan xəbəri yox idi? – G.Y.)? Günel gülüms ədi: Bunu m ənə anam öyrədib, - dedi. – Ona da nənəm deyib. Deyirl ər, Qazılıq dağının başı biz oğuz qadın və qızları üçün sanki qayınatadır. Onun qarşısında biz üzümüzü örtm əliyik” [117, s.71-72]. Doğrudan da belə bir inam türk xalqları arasında geniş yayılmışdır. Əsərdəki bu epizodu təsvir edərkən yazıçının möt əbər mənbələrə əsaslandığına şübhəmiz olmadığına görə, bu b ədii ədəbiyyat nümunəsindən fikrimizin təsdiqi üçün istifad ə etdik... Ad ətən, tıvalarda dağlara alqış mərasimini ya aalın ağsaqqalı, ya xam, ya da lama idarə edirdi. Qeyd edildiyi kimi, h ər soyun özünün yaşadığı yerin yaxınlığında müq əddəs saydığı, yalvardığı, pənah gətirdiyi, dilək dilədiyi bir dağ, çay olurdu. Lakin elə hündür, əzəmətli dağlar, bol sulu çaylar vardır ki, onlara bir çox tayfalar pənah aparırdılar. Qərbi Tıvada belə yerlərə Bay-Tayqa, Kızıl- Tayqa, Bora-Tayqa, Bay-Daq, Bejiktiq- Daq kimi dağları, Alaş, Xemçik, Ayanqatı… kimi çayları missal göstərmək olar [165, s.49]. T ıvalar dağlara alqış mərasimi yayın əvvəllərində keçirirdil ər. Tayfalar yaylaqların yaxınlığındakı yüksəklikdə qurduqları ovaaya gedir, onun ortasına dirək (“ovaa xirni”) basdırır, alqışdan öncə isə ağsaqqallar onun başından üzü 73 şərqə, yəni üzü gündoğana doğru buğa fiquru asır, ovaanın için ə qoyun, keçi, inək, öküz fiqurları, girəcəyinə isə taxta lövh ənin üstündə bişmiş, qurumuş qoyun əti, çiy, ya da bişmiş süddən pendir, qoyun kolbasası (“tırtkan et”)... düzürdül ər. Bütün bunlar, göründüyü kimi, ev heyvanlarının qorunması, artımı ilə bağlı atributlardır. Bu da qoyunçuluqla, heyvandarlıqla dolanan tıvaların yaşayış tərzinin t ələblərindən irəli gəlirdi. Ovaanın qarşısına qoyulmuş böyük daşın üstündə ardıc yandırılır, ağsaqqal isə alqın söyl əyirdi: …Arbay- taraa arbın bolzun! Ot-siqen çaaqay bolzun! Ças çaaqay bolzun! [165, s.49] (…Arpa- buğda bol olsun! Ot, saman çox olsun! Yağan yağış bol olsun!) Alqışın sonunda sol əlində süd, ya arağa dolu piyalə tutan ağsaqqal sağ əlinin həm çeçələ, həm də baş barmağı ilə piyal ədəkindən götürüb aşağı, yuxarı, sağa, sola çiləyirdi. Sonra ağsaqqal başda olmaqla, hamı üç dəfə Günəşin hərəkət istiqam ətində ovaanın başına dolanır, alqışın sözlərini təkrar edirdil ər. Axırda da üzlərini ovaanın girəcəyinə tutaraq üç d əfə “Kuray!” “Kuray!” “Kuray!” deyərək ova ilə sağollaşır, yaxınlıqda yemək-içmək təşkil edir, müqəddəs dağların, çayların şəninə mahnılar oxuyur, dağların uca zirvəsini, düzd ə otlayan ilxıları, axar suları öyürdülər. Mahir oxuyanlar (“ayak xaaçıları”) piyaləni verərkən (“daşka tudar”) noyonların sağlığına da mahnılar oxuyurdular. 74 Tıva xalqının mövsüm mərasimlərinə lamaizmin təsiri özünü, əsasən, Tsamla Maydır bayramında göstərir. Bu bayram lamaizml ə sıx bağlıdır. Bununla belə, M.Monquş onun buddizmd ən də əvvəl Mərkəzi Asiyada yayıldığını qeyd edir [170, s.88].Tsam Göyd ən yerə enmiş yiyələrin, burxanların paradıdır. “Tsam” Tibet sözü olub mənası “rəqs” dem əkdir. Bayram vaxtı buddist məbədlərinin bütün sakinl əri həm vəzifə, həm də dini rütbələrinə uyğun olaraq müxt əlif yiyələri, burxanları təmsil edən maskalar (onların əksəriyyətiqorxunc dokşitlərin, yəni “dinin qoruyucuları”nın maskalarıdır) taxır, rəqs edir, qorxunc səslər çıxardır, vahim ə yaradan hərəkətlər edir, sanki bununla buddizmin qüdr ətini, əzəmətini göstərməyə çalışırlar. Tsamın ən maraqlı personajı olan Çoycil əlində qılınc tutan qorxunc mühaviz əkarların müşaiyətilə meydana daxil olurdu. Çoycill ə bağlı xalq arasında yayılan rəvayətə görə, vaxtilə o, Tibetd ə bon dininə qulluq edirdi (bon – Tibet dilində “and verm ək”, “çağırmaq” deməkdir. Tibetlilərin dini təsəvvür sistemidir. Bon xalq kultlarının, şamanizmin, buddizmin bir sıra ünsürlərini özündə birləşdirir. Onun banisi yarı mifik, yarı həqiqət olan Şenramibodur. Uzun zaman bonla buddizm yanaşı addımlamışdır. İlk bon monastrı Yorub adlanırdı [165, s.48]). O, ömrünün qalan hiss əsini tərkidünya olmaq üçün mağaraya çəkilir. Qırx doqquzuncu gün öküz oğurlayanlar gəlib mağarada gizlənir, öküzü də, Çoycili də öldürürl ər. Çoycil tez öküz başını öz başının yerinə qoyaraq c əhənnəmin hökümdarına çevrilir, oğruları öldürüb ür əklərini yeyir. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda xalq arasında dolaşan inama görə, yuxuda öküz, buğa, inək 75 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|