Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
görm ək Əzrayilə işarədir. Həmin gün o insanı təhlükə gözl ədiyi düşünülür. Başqa bir rəvayətdə deyilir ki, Çoycil sadə bir lama imiş. O, arzu edirmiş ki, yenidən dünyaya gələndə, Tanrı olsun. Bir d əfə öküz oğruları qaçarkən əllərindəki öküz d ərisi ilə başını Çoycilin üstünə tullayırlar. Təqib edənlər Çoycili oğru bilib edam edirlər. O dünyada lamanın günahsiz olduğu sübut edilir. Lakin bu dünyada təhqirə məruz qalan Çoycil öküzün d ərisi ilə başını geyinir və bundan sonra öküzün insanları mühakimə edəcəyini söyləyir. Tsam bayramının Tsaqaan ovqon (Ağ qoca), Tsootse, Tsanık, eləcə də digər personajları var. Bu bayram Maydıra h əsr olunmuş ibadətlə əlaqədar keçirildiyinə görə, çox vaxt ona Tsamla Maydır bayramı da deyirlər. Maydır, lamaistlərə gör ə, Buddanın özüdür. Bayram beş-yeddi gün keçirilir. Bayram şənlikləri söz sənəti, pantomim hərəkətlərlə müşaiyət olunur. Tamaşalar Buddanın həyatı ilə bağlı hər hansı bir hadisənin süjeti üzərində qurulur. Əvvəllər tıvalar da monqollar kimi dinin yenil əşməsini Maydırla bağlayır, nə vaxtsa bu dünyada “ Tanrı Maydırın dini”nin zühur ed əcəyinə ümid edirdilər. Son vaxtlar isə Tanrı Çanazakın dini yaranmışdır. Tıvalar Çanazak deyəndə, bodxisatva Avalokiqeşevaranı nəzərdə tuturlar. O, lamaizmin ən məşhur burxanlarından biridir… Tıva xalqının mövsüm mərasimləri sırasında önəmli yer tutanlardan biri d ə Tsaqaa – Şaqaa bayramıdır. Şaqaa bayramı dünyanın bir çox xalqları tərəfindən keçirilən, baharın gəlişi ilə bağlı olan bayramdır. Azərbaycanlıların Novruz bayramında əməl etdikləri, qoruyub saxladıqları ad ət-ənənələrin, inamların əksəriyyətinə Şaqaa bayramında 76 da rast g əlirik (bu barədə “Türk xalqlarının mövsüm m ərasimləri sistemində Novruzun yeri” bölümündə ayrıca b əhs olunur). Tıvaların Şaqaa mərasimi ilə müəyyən mənada s əsləşən mərasimlərdən biri də qoyun-quzunun qışdan salamat çıxmasını, xəstəlikdən, aclıq və soyuqdan ölm əməsini təmin etmək məqsədilə keçirilən mərasimdir. Bu m ərasim vaxtı varlı tıvalar ətraf aallardan cavan, qoçaq oğlanları çağırırdılar. Gələnlər səhər tezdən axırdan bütün köhn ə təzəyi kürüyüb atır, yerinə qayaların altından, su başından, mağaralardan yığdıqları vəhşi heyvan təzəyi tökürdül ər. Elə bu təzəklə də axırın içini suvayırdılar. Qap ısına isə şər qüvvələrdən qorunmaq məqsədilə arxar (v əhşi dağ qoçu) buynuzu vururdular. İşləyənlər tez-tez deyirdil ər: “ağardırıq, təmizləyirik, paklayırıq…” Sonra onlar Gün əş batanadək ox yarışına çıxırdılar. Ulduzlar görünm əyə başlayanda ox atanlar axırın yanında hazır v əziyyətdə dururdular. Sürü yaxınlaşan kimi onlardan biri c əld irəli yeriyib arxara çox oxşayan qoçlardan birini vurur, sonr a onun qarnını yırtaraq əlini içinə salıb ətrafa, Göyə qan çil əyə-çiləyə deyirdi: “Biz yaylı, oxlu, tələli, qundaqlılar ox- yayla bu heyvanları ovladıq. Vəhşi heyvanların xəstəlikdən öldüyünü kim görüb? Baxın, ulu göylərimiz!..” Mərasimin sonunda axırın girəcəyində kiçik tonqallar qalayır, üstünə quru ardıc tökür, beləliklə də, tüstü verərək paklayırdılar. Daha sonr a hamı yeyib-içirdi [190, s.81-82]. Türk xalqları arasında geniş yayılmış məşğuliyyət növl ərinin, demək olar ki, hər birinə aid şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri mövcuddur. Bunlara əmək nəğmələri deyilir. M əlum olduğu kimi, elə əmək nəğmələri var ki, 77 onlar f əsildən asılı olmayaraq hər vaxt ifa oluna bilər. Bel ələrinə xana (hana) nəğmələrini aid etmək olar. Lakin əksər əmək nəğmələri, onların bilavasitə bağlı olduqları iş bu, ya da dig ər mövsümlə sıx bağlıdır. Buraya ipəkçi n əğmələrini, yun qırxımı, çırpılması, keçə yayılması zamanı oxunan nəğmələri, sayaçı nəğmələrini, ovçu n əğmələrini, əkinçi nəğmələrini… misal göstərmək olar. Əslində nəğmə dediyimiz bu lirik parçaların əksəriyyəti magik güc ə malik olub, ovsun xarakteri daşıyır. Bilirik ki, əmək nəğmələrinin bir qolu olan ovçu n əğmələri də mövsüm mərasimləri sırasında özünəməxsus yer tutur. Bel ə ki,ovçuluq da ilin müəyyən fəsilləri ilə bağlıdır. Heyvanlar, quşlar bala vermək üçün cütləşəndə, bala ver ən vaxt, sonra o balaları böyüdən zaman ov etmək olmaz. Bunun bir çox s əbəblərindən biri “qana-qarğışa” batmamaq olsa da, əsas səbəb nəslin kəsilməsi qorxusu idi. Az ərbaycan türkləri arasında yayılan bu qadağalar folklorşünas V.Vəliyevin “Bayatılar” (1985) toplusuna daxil etdiyi şifahi xalq yaradıcılığının bu lirik janrına aid örn əklərində də öz əksini tapır: Basa-basa oba s ən, Niy ə getdin ova sən? Balalı ceyran vurdun, Ç ətin dərddən sovasan [37, s.98]. Quşlar qanad üstədi, S ənnən murad istədi. Əlin qurusun, ovçu, Vurma murad üst ədi [37, s.121]. 78 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|