Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bu cür bayatıların bir çoxu yas mərasimlərində ağı kimi d ə oxunurdu: M ən aşiqəm, ov deyil, Çaxmaq deyil, qov deyil. Qolun qurusun, ovçu, Bu, vurmalı ov deyil [37, s.17]. O dövrd ə insanların əsas qida vasitəsi ovçuluqdan əldə olunurdu. Bala veril ən zaman heyvanı ovlamaqla həmin yerin sakinl əri özlərini sonrakı ovlardan məhrum etmiş olurdular. Buna gör ə, gələcəkdə də bolov əti, xəz dəri əldə etm ək üçün cütləşmə, bala vermə vaxtı heyvanı, quşu vurmaq qadağan idi. Tıvalar ovçular heyvanların, quşların səslərini də yamsılayır, təlqin edirdilər. Bu cür yamsılamalar, təlqinlər üç növ ə ayrılırlar: - ov heyvanlarının, quşlarının səslərini yamsılayaraq onları tutmaq, ovlamaq (“an ediskileeri”): - canavar ulamasını yamsılamaq; - aerofonda amırqa maralın, sığının səsini yamsılamaq (“sıın ediskileeri”); - cüyür, əlik (“elik ediskileeri”), dələ (“dini ediskileeri”), kabarqa (Sibir maralı) (“toorqa ediskileeri”) s əsini fitçalan aerofonda yamsılamaq…[165, s.57] - şamanların tayfa əcdadları kimi sitayiş etdikləri heyva nların, quşların səsini yamsılamaları: qoyun, keçi, yapalaq, qarğa, qu-qu quşu. 79 - əyləncə məqsədilə yamsılamalar: at kişnərtisi (“at kişteeri”), it hürməsi, ulaması (“ıt eereei, uluuru”), buğa böyürtüsü (“buqa bustaarı”), qoyun mələməsi (“xoy öttüneri”), dovşanın “şamanlığı”nın yamsılanması (“kodan xam- naarı”), durna səsi (“duruya öttüneri”), sarıdöş böyük arıquşunun səsi (“baa sarıq kuş öttüneri”)… Bütün bunlara tıvalar “an-men, mal-maqan ötteneri” (“h əm vəhşi, həm də ev heyvanlarının səsinin yamsılanması”) deyirlər [165, s.57]. Sibird ə yazın gəlişini sərçələrin cikkiltisindən hələ qışın ortalarından duymaq olurdu. Bu vaxt dovşanlar da “oxuyurdular”. Onların səslərini eşidən yaşlı adamlar deyirdil ər ki, dovşanlar qarı əritmək üçün “şamanlıq” edirlər. Görünür, qışda ağ rəngə bürünən dovşanlar yazın gəlişini hiss ed ərək narahat olurdular. Çünki qar əriyəndə ağ rəng onlar üçün t əhlükə yaradacaqdı. Dovşan əllərini vura-vura s əs çıxardır, cildini, donunu dəyişir. Bu da şamanların davula vuraraq çıxardıqları səs və onların qılıq dəyişmə öz əllikləri ilə eyniləşdirilirdi. Dovşanın şamanlıq etməsini yamsılayarkən onun çıxardığı səs “dot-dot-dot-dot” kimi qeyd olunur. Bu s əslərin çıxardılmasında bir sıra musiqi al ətindən (iqil (yayla çalınan xordofon, adətən, boğaz səsini, xalq mahnılarını müşaiyət edir), amırqa, ediske, idiofon xomus (varqan)…) istifad ə edilir: Erten erte turar akın, Ediskilep oynaap akın. Ediskilep oynap turqaş, Elik oqlun adar akın [165, s.61]. 80 (S əhər erkən durar qardaşın, Ediskid ə çalar qardaşın. Ediskid ə çala-çala, Ç əpişləri tutar qardaşın). Əmək nəğmələrinin qollarından biri də türklərin əsas m əşğuliyyəti olan heyvandarlıqla bağlı nəğmələrdir. Çoxlu mal- qarası, qoyun-quzusu, ilxısı olan adamlar istər Sibirdə, ist ər Orta Asiyada, istərsə də Azərbaycanda varlı, dövlətli hesab olunmuşlar. Bu, indi də belədir. “Kitabi Dədə Qorqud” boylarında da oğuz bəyləri saysız-hesabsız qoyun sürüləri, at ilxıları ilə seçilirdilər. Burada Qazan xanın on min qoyunu olduğundan xəbər verilir. Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığının lirik janrlarında da qoyunçuluqla bağlı bir çox örn əklər var: Qoyunun oldu on, Gey qırmızı don. Qoyunun oldu əlli, Adın oldu bəlli. Qoyunun oldu yüz, Gir, içind ə üz. Qoyunun oldu min, Köhl əninə min [1, s.222]. Heyvandarlıqla məşğul olan xalqlar arasında eydirm ələr geniş yayılmışdır. Tıva türklərində bu eydirmələr “ayan tudar”, y əni “həzz vermək” adlanır. Yazın ilk günl ərindən ev heyvanlarının dişiləri – qoyunlar, keçilər, 81 in əklər, madyanlar, mayalar bəzən öz balalarını təpir, əmizdirmək istəmirdilər. Bunun əsas səbəblərindən biri də yiy əsinin təzə doğulmuş balanı soyuqdan, ya da başqa heyvanların tapdamasından qorumaq məqsədilə evdə saxlamasıdır. Kumandılar soyuq aylarda yeni doğulmuş balanı evə g ətirir, onu ovxalayır, ovuşdururlar ki, qızışsın, canına istilik g əlsin. Buzovları gündə iki dəfə, sağım vaxtı analarının yanına gətirirlər. Bir az əmdikdən sonra onu bir kənara bağlayır, inəyi sağır, sonra yenidən buzovu buraxırlar ki, qalan südü əmsin. Bəzən inək südü vermir, balası üçün saxlayır. Balası ölmüş inəkləri də sağmaq çətin olur. Belə hallarda, kumandılar kimi, qırğızlar da buzov müqəvvası düz əldirlər. Müqəvvanı inəyə iylədəndən sonra inək süd verir. Çox vaxt d ərinin içinə saman dolduraraq ağacdan ayaqlar düz əldir (qarakalpaklar, Ulaqan tölöngitləri), bəzən d ə ayaqsız (qazaxlar, xakaslar) şəkildə hazırlayır, buna da “tulup” deyirl ər. Ölmüş balanın dərisini başqa balanın üstünə salmaq da ist ənilən nəticəni verir. Beltirlər bu üsula “pzaqa tilipçe”, buzova is ə “tel pıza” deyirlər [152, s.44]. Madyandan süd almanın, ya da yad balanı yaxına buraxdırmanın başqa bir üsulu da hələ Herodot tərəfindən qeyd edilmişdir. Skiflərdə südün alınma üsulundan bəhs ed ən Herodot yazırdı ki, skiflər “...fleytaya çox bənzəyən sümük boru götürür, onu madyanın cinsiyyət orqanına yerl əşdirərək ağızları ilə üfürürlər. Bu vaxt başqaları da onu sağırlar”. Bu üsulun XVIII əsrdə kalmıklarda mövcud olduğunu akademik Pallas, 1735-ci ildə saxalarda müşahidə etdiyini G.Miller, 1908-ci ild ə siyasi sürgün A.P.Kuçorkin, 1962-ci ild ə tarix müəllimi P.N.Popov, 1930-cu illərdə saxa 82 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|