Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
xalq r əssamı S.N.Pesterev, 1955-ci ildə tıvalarda gördüyünü, 1960- cı illərin ortalarında təkrar müşahidə etdiyini P.İ.Karalqin kimi alimlər də qeyd edirlər. Tıvalarda bu üsul «in ək üfürmək» («inek üfrer») adlanır [152, s.46-47]. Balasını itirmiş maya günlərlə onun öldüyü yeri tərk etmir, yad balanı yaxına buraxmır. Belə hallarda tıvalar pzança, ya da iqil musiqi al ətlərində çalır, asta-asta yad balanı mayaya yaxınlaşdırırlar. F.Konla L.Linxovoinə əsaslanan P.Karalqin belə hallarda dəvənin damla-damla göz yaşları tökdüyünü, uzun-uzadı zarıdığını, nəhayət, yad balanı q əbul etdiyini yazır [152, s.42-43]. Elə hallar da olurdu ki, yiy əsi qısır inəkdən belə süd almağa müvəffəq olur. Burada da eydirm ələrlə üfürmələr böyük rol oynayır. Yuxarıda ananın balanı yaxına buraxmamasının, eyni zamanda süd verm əməsinin səbəblərindən biri kimi balanın evd ə saxlanılmasını göstərmişdik. Bu vaxt balasından yad iy, qoxu (evin qoxusu) g əldiyini hiss edən ana onu yaxın buraxmır. Belə hallarda bacarıqlı heyvandar balanın quyruğuna duzlu su, yaxud ananın südünü sürtür, paralel olaraq eydirm ə - “ayan tudar” oxuyur. Bu eydirmələr çox vaxt bir sözün xüsusi, h əzin səslə bir neçə dəfə t əkrarlanmasından ibarət olur. Məsələn, tıvalarda əgər bu eydirm ə qoyuna aiddirsə, “tfo-tfo”, “po-o-oo-t, po-o- ootraaa...”, yaxud “tpro-tpro”, keçiy ə aiddirsə, “çu-çu”, ya da “çö-ö-ö-u-u-ü, çö-ö-ö-u-u”, in əyə aiddirsə, “xööq-xööq”, ya da Törö- Xöl rayonundakı kimi, “kro-o-o-o, kr-r-o-o-o” (tıvalar buna “inek öqler”, Altay türkləri “öqler saar” deyirl ər), ata aiddirsə, “kru-kru-u-u” kimi səs birl əşmələrindən istifadə olunur [165, s.41-42]. Bu üsuldan yad, anasını itirmiş balanı əmizdirmək istəyəndə də istifadə 83 edirl ər. Bəzən heyvan sağılan vaxt şıltaqlıq edir. Burada da “ayan tudar” köm əyə çatır. “Ayan tudar”ları hər adam deyə bilm əz. Hər kəndin özünün, əsasən qadınlardan ibarət, eydirm ə deyəni vardır. Yazıçı Mövlud Süleymanlıya görə, Q ərbi Azərbaycanda onlara “teləkçi” deyirdilər (35, s.461). Ovsunlara aid edil ən bu “ayan tudar”ların ünvanına görə öz adı var. Məsələn, qoyunun eydirilməsinə “xoy alzırı”, ya da “xoy potpa”, keçinin eydirilm əsinə “öşkü alzırı”, ya da “ö şkö çuçular”, inəyinkinə “inek alzırı”, ya da “inek üqler”, madyanınkına “be alzırı”, ya da “be (pe) kuruqlaar”, d əvəninkinə “teve alzırı” deyirlər. “Alzır” sözü “al ışdırmaq”, yəni öyrəşdirmək mənasını verir. Tıvaların “ayan tudar”ları kimi Azərbaycan xalqının da eydirm ələri sağmal heyvanın (inəyin, qoyunun, keçinin...) inadkarlığını azaldır, heyvan sağılmasına imkan verir. Belə eydirm ələrdə həzin, axıcı, yalvarıcı səslə heyvanın gözü, r əngi, boynu, verdiyi məhsul (südü, qatığı, pendiri, yağı, yunu...) t ərif edilir: Maral, maral, ay in əyim, Qarnı xaral, ay inəyim. Qatığını bıçaq kəsməz, Südü yaral, ay in əyim [1, s.249]. Dağlar qoynu meşədi, N ərgizdi, bənövşədi. Yelinin ay parçası, Əmcəklərin şüşədi [1, s.244]. 84 Bu eydirm ələr arasında şaman mətnlərini xatırladan m ətnlərə də rast gəlirik. Bu mətnlər yuxarıda misal g ətirdiyimiz qafiyəsi, ölçüsü bəlli bayatılardan f ərqlənir…Sonsuzluğa qədər uzana biləcək qafiyəsiz, bəzən bir qalaq söz yığınına bənzəyən, əlaqəsiz təsəvvürü yaradan eydirm ələrdə (ovsunlarda) əsas rolu səs, intonasiya, musiqi oynayır. Əlbəttə ki, inək ona ünvanlanan bu sözlərin m ənasını anlamır. Onu ovsunlayan, sehrləyən, hipnoz edən eydir ənin səsinin məlahəti, həlimliyi, məstedici təsiridir. Xalqın çoxdan kəşf etdiyi eydirmələrdən son dövrlərdə bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə də istifadə olunur. Məsələn, Yaponiya aliml ərinin “kəşfinə” görə, inəklərin yanında gözəl musiqi s əslənərkən, onlar daha çox, daha rahat süd verirlər. Bu muziqi mütl əq həzin, cana yatımlı, əsəbləri sakitləşdirən musiqi olmalıdır. Bizcə, bu bir elmi kəşf deyil, sadəcə türk xalqlarının müdrikliyinin müasir elm tərəfindən birdaha t əsdiqidir. Etnoraf P.Karalqin Tıvada, eləcə də orta əsr Az ərbaycanında keçiləri qadınların sağdıqlarını qeyd ed ərkən Nizimi Gəncəvinin “Xəmsə”sinin əlyazmasına ç əkilən miniatürdə keçi sağan qadın təsvir olunduğunu da xüsusi vurğulayır. Mavi paltarının qollarını çırmalayan, başına yaylıq bağlayan bu qadın sol əli ilə qabı tutur, sağ əli il ə keçini sağır. Onun çöməlmə tərzini tıva qadınının çöm əlmə tərzinə bənzədən etnoqraf qədim İtaliyada da, Qafqazda da keçil əri kişilərin sağdığını qeyd edir… [152, s.39]. Südü, ad ətən, ağzı dar qaba sağırlar ki, sıçrayıb dağılmasın. Sonra onu daha böyük qablara tökərək çalxalayan Altay türkl əri çeqen, tıvalar xoytpak, xakaslar, 85 Az ərbaycan türkləri, eləcə də digərləri ayran… hazırlayırlar. Herodotun m əlumatından skif qadınlarının da südü ağzı dar qaba sağdığını, sonra onu daha böyük qaba töküb saxladıqlarını görürük [152, s.41]. Az ərbaycan ailələrində yağ almaq üçün qatıq, ya qaymaq yığıntısını nehrəyə töküb çalxalamağa başlayırlar. Bu işi də, əsasən, qadınlar görür. Nehrə çalxalamaq müəyyən q ədər vaxt apardığından əvvəllər qadınlar həmin vaxtı həzin bayatılarla, nehrə nəğmələrilə qısaldırdılar: Çalxa- çalxa, yağ olsun, Balam yesin, sağ olsun [1, s.248] Heyvandarlıqda balalarla anaları bir-birinə alışdır- maqdan başqa, müəyyən yaş həddinə çatandan sonra onları ayırmaq üçün də müxtəlif üsullardan, vasitələrdən istifadə edirl ər. Bunun üçün çox vaxt balanın ağzına ağızlıq keçirirl ər ki, ağzı südə çatmasın, əmə bilməsin. Belə balalar fürs ət düşən kimi yenə də əmə bilirlər, anaları da onları h əvəslə yaxına buraxırlar. Lakin, bizcə, ən təsiredici üsul «iyn əli» ağızlıqlardır. Üzərinə müxtəlif iti, batıcı əşyalar düzülmüş ağızlığı olan bala inəyin yelininə toxunan kimi, in ək ağrıdan onu qovur, bir daha yaxına buraxmır [152, s.45]. Qoyunçuluğun inkişafı onunla bağlı digər sahələrin də t əşəkkülünə təkan verirdi. Yun qırxımı, yun çırpmaq, əyirmək, toxuculuq, dəri emalı (dabbaqlıq)... qoyunçuluqla bağlıdır. Qoyunlar ildə iki dəfə, həm yazda, həm də payızda qırxılırlar. Yaz yununun keyfiyyəti daha yaxşı olur. Buna 86 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|