Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
çalışmışıq ki, daha çox araşdırmalarımızdan əldə etdiyimiz n əticələri ortaya qoyaq, Novruzun tarixi, etnoqrafik, folklor, f əlsəfi, sosioloji, iqtisadi və siyasi yönlərini analiz edək, deyil ənlərə, yazılanlara münasibətimizi bildirək. Və, ən əsası, Novruzun sülh ə, əmin-amanlığa, birliyə çağıran milli bayram olduğunu bir daha vurğulayaq... 13 ZAMAN ANLAYIŞI: YENİ İL – 1 YANVAR VƏ 21 MART TARİXLƏRİNİN MEYDANA GƏLMƏSİ Elmin, texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi, hər gün bizi t əəccübləndirəcək yeni-yeni elektron cihazların yaradıldığı bir vaxtda, b əlkə də, çoxlarımız adi görünən zaman bölgüsünün nec ə meydana çıxdığı barədə düşünmürük. Necə olub ki, f əsillər haqqında fikirlər formalaşıb? Fəsilləri aylara, ayları h əftələrə, həftələri günlərə, günləri saatlara, saatları dəqiqələrə, d əqiqələri saniyələrə və s. bölmək kimin ağlına gəlib? Doğulduğu ilk andan, bəlkə də hələ ana bətnindəykən, t əbiətlə təmasda olduğu ilk vaxtlardan insan müşahidəçi olub... H əştərxan Dövlət Pedoqoji İnstitutunda təcrübəçi-tələbə kimi oxuduğum bir ildə çoxsaylı maraqlı, yaddaqalan müəllimlər arasında professor Travuşkin də vardı. O deyirdi ki, dünyaya yenic ə göz açmış körpənin beyni hamımızkından çox işləyir, güc ə düşür. Çünki biz artıq ətrafımızda olan bir çox şeyləri d ərk edirik, nəyin nə, kimin kim olduğu, əsasən, bizə m əlumdur. Amma körpə ilk anlarda qarşısındakının onun anası olduğunu belə bilmir. Ona görə də hər şeyə və hamıya çox diqq ətlə baxır. Bəzən ətrafdakılar çağanın bu müşahidəçi baxışlarından hürkürlər... İlk insanlar da belə olublar. Onlar da ətraflarında baş ver ənlərdən qorxmaqla bərabər ona ciddi maraq göstəriblər. H ər dəyişiklik, hər yenilik diqqətlərini çəkib. Əgər bu d əyişiklik seziləcək dərəcədə təkrarlanırdısa, səbəbini izah etm əyə cəhd gostəriblər. İnsanların diqqətini daha çox qaranlıq v ə işıq məsələsi çəkirdi. Bu da səma cisimlərinə, özəlliklə də, Gün əşə və Aydakı dəyişikliklərə marağı artırırdı. Əvvəllər 14 Ayın və Günəşin görünməsilə zamanı müəyyənləşdirirdilər. M əsələn, “Ay üç dəfə və ya beş dəfə görünəndən sonra filan işi görərik...” Maraqlıdır ki, günün sayını bu cür təyin etmə məsələsi folklorumuzda olduğu kimi, dilimizdə də qalır. Məsələn, filank əs üç gün, üç gecə, yeddi gün, yeddi gecə, qırx gün, qırx gec ə toy elədi... və ya igid atına mindi, qırx gün, qırx gecə yol getdi... M əlumdur ki, toy üç gün, yeddi gün, qırx gün davam etmişdir. Günümüzdə bir “gün” deyəndə 24 saatı nəzərdə tutur, buna “sutka” da deyir ik. Amma babalarımız “sutka” sözünü, y əni günün 24 saatını gündüzlə gecəni bir yerdə sayaraq 40 gün, 40 gec ə, yəni 40 sutka toy çalındığını vurğulayıblar. Həftənin yeddi günlük olması da Ayın hərəkətilə bağlıdır. Ay t əqvim kimi qədimdə, əsasən, qoyunçuluqla, heyvandarlıqla məşğul olan, yarımköçəri həyat tərzi keçirən əhali arasında yaranmışdır. Əkinçiliklə məşğul olan xalqlarda is ə əkinin, biçinin vaxtını müəyyənləşdirmək ehtiyacı yaranırdı. Bu da Günəşin hiss oluna biləcək hərəkəti və ilin f əsillərə bölünməsi ilə əlaqəlidir. Əkinçiliklə məşğul olan insanlar yayın, payızın, qışın, yazın gəlişini gözləyir, ona hazır olur, hər fəslin özünəməxsus təsərrüfat işlərini mü əyyənləşdirirdilər. Bu da Günəş təqvimlərinin və il anlayışının meydana gəlməsinə şərait yaratdı. İlk təqvimlər isə ağac üzərində çərtmələrdən ibarət idi. Şimali Sibir xalqları, o cüml ədən də Saxa türkləri XIX əsrdə ipə vurduqları düyünl ərlə günləri hesablayırdılar, yəni əvvəlcədən ipə düyünl ər vurur, sonra da hər gün bir düyün açırdılar [116, s.6]. İl başı üçün xalqlar təbiətdə baş verən ən vacib vaxtı seçirdil ər. Məsələn, qədim misirlilər Nil çayının daşması və 15 Sirius (Sotis) ulduzunun görünm əsi ilə yeni ilin girdiyini düşünürdülər. Hind okeanı adalarının sakinləri üçün yeni il musson kül əklərlə, Samaa adasında yaşayanlar üçün isə il yerli palolo balığının kütləvi axını ilə başlayırdı. Təbii ki, bu tarixl ər sabit deyildi və tez-tez sürüşmələr olurdu. O da m əlumdur ki, yaz gündönümü dəyişməz olaraq qalmır, Günəşin görünən hərəkətinə tərəf yerdəyişmə edir. Buna gör ə də, ötən iki minillik ərzində yaz bərabərliyi 30 d ərəcə yerini deyişərək Qoç bürcündən Balıq bürcünə keçib. Günümüzd ə Günəş qoç bürcündə martda deyil, apreldə, Buğa bürcünd ə də apreldə deyil, mayda olur və s. Lakin ayların bürcl ərə bölünməsi əvvəlki kimi qalır, yəni, məsələn, martın yen ə də qoç bürcündə olduğu düşünülür. 21 martda yaz gec ə - gündüz bərabərliyi olur.22 iyunda yay gündönümü baş verir, yay girir. 23 sentyabrda payız gecə - gündüz b ərabərliyi, 22 dekabrda isə Şimal yarımkürəsində qış girir. İldə 2 dəfə gecə - gündüz bərabərliyi baş verir. Belə günl ərdə Günəş hər iki yarımkürəni eyni dərəcədə işıqlandırır. S əma cismlərinin hərəkətilə də təqvimlər yaranır: Günəş t əqvimi; Ay təqvimi; Ay-Günəşin təqvimi. Dünyanın əksər ölk ələrində, eləcədə Azərbaycanda Günəş təqvimindən istifadə edilir. Ay t əqvimindən istifadə edən ölkələr arasında İranı da qeyd etm ək olar. Ay təqvimində il 354,355 gün təşkil edir. Bu da Gün əş təqvimindən 10-11 gün qısadır. Ay-Gün əş təqvimindən yalnız yahudilər öz dini bayramlarının hesablanmasında istifadə edirlər. Bu təqvim öz mür əkkəbliyi ilə əlavə çətinlik yaradır. Belə ki, bu təqvimdəki aylardakı günlərin sayı gah 29, gah da 30-dur. Yəni, adətən, 12 aydan ibar ət olan təqvimdə vaxtaşırı on üçüncü ay peyda olur. M əqsəd də budur ki, hər ayın ilk günü təzə ayla üst-üstə 16 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|